Ρέθυμνο, 12 Οκτωβρίου 2016
Μάθημα Θρησκευτικών – Νέα Προγράμματα Σπουδών
Εκσυγχρονισμός της εκπαίδευσης ή επιχείρηση αλλοίωσης της πίστεως και αξιόποινη πράξη;
Εφαρμογή κι έπειτα διόρθωση, ή άμεση απόσυρση;
του Χρήστου Μπονατάκη
Τελικά για φέτος, όπως όλα δείχνουν θα εφαρμοστούν στα ανήλικα παιδιά μας από 7-8 ετών, τα κατά την εκτίμηση πολλώνθεολόγων αλλά και του Αρχιεπισκόπου Αθηνών κ. Ιερώνυμου, …«απαράδεκτα κι επικίνδυνα» Νέα Προγράμματα Σπουδών (ΝΠΣ) τουΜαθήματος των Θρησκευτικών (ΜτΘ).
Κατά τις δηλώσεις έπειτα από τη συνάντηση των αντιπροσωπειών της Εκκλησίας και της κυβέρνησης, ο Υπουργός Υγείας κ. Φίλης ήταν όντως σαφής: «Θα εφαρμοστούν …δεν υπάρχει ζήτημα διαφωνίας(!)» ….«τα αναλυτικά προγράμματα αλλάζουν από φέτος και θα γίνουν τα μαθήματα με βάση τα προγράμματα αυτά».

Εκείνο δηλαδή το οποίο εξάγεται στην κοινή γνώμη ως συμπέρασμα και που ως εικόνα τουλάχιστο, αδικεί σαφώς τις θεοφιλείς προσπάθειες του ιδίου του Αρχιεπισκόπου και άλλων σεπτών Ιεραρχών της Εκκλησίας, είναι ότι το ζήτημα τελικά, δεν ήταν αν θα εφαρμοστούν ή όχι τα ΝΠΣ, αλλά …τα περσινά βιβλία κι απλά ως ένα από τα βοηθητικά‶εργαλεία″ του μαθήματος!
Αυτό όμως το οποίο πρέπει να αποσαφηνιστεί, είναι ότι ούτως ή άλλως, τα παλιά βιβλία εδόθησαν στους μαθητές αφ’ ενός λόγω της μη έκδοσης καινούργιων, αφ’ ετέρου δε προκειμένου να χρησιμοποιηθούν έτσι κι αλλιώς από τα ΝΠΣ και όπου γενικά θα εξυπηρετεί η παραπομπή σε αυτά.
Οι περισσότεροι εν τέλει θα συμφωνούσαν με εκείνο το οποίο πολύ εύστοχα δήλωσε και ο σεβ. Μητροπολίτης Μεσογαίας κ. Νικόλαος: «Το συμπέρασμα είναι ότι δεν βγάζω κανένα συμπέρασμα»! Ενώ ο σεβ. Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος, σε άρθρο του που αναλύει τα σχετικά με το ζήτημα γεγονότα, διαπιστώνει ότι: «αποφασίστηκε κάτι που είναι αντικείμενο σεμιναρίου διπλωματίας».[1]
Παρά λοιπόν το γεγονός ότι, στην παρούσα στιγμή τουλάχιστο, η συμμετοχή και ο ρόλος της Εκκλησίας, φαίνεται να‶αναβαθμίζεται″ στη διαδικασία αυτή της βελτίωσης των προγραμμάτων, πράγμα καθ’ εαυτό σαφώς θετικό αλλά και πιο νόμιμο, το ζήτημα παραμένει ως προς το εάν θα έπρεπε ή όχι να αποσυρθεί τελείως το συγκεκριμένο ΠΣ του ΜτΘ (στο οποίο πρόγραμμα, υπάρχουν φυσικά και αξιοποιήσιμα σημεία), καθ’ ότι αυτό:
α) Οδηγεί τους μαθητές με μεθοδολογική παγίδευση, σε μία ξένη για την Ορθοδοξία, αλλά και συγκεκριμένη-εκκοσμικευμένη θρησκευτική αντίληψη και εν γένει θρησκευτικότητα• τον πανχριστιανικό και πανθρησκειακό συγκρητισμό, δηλαδή σε αίρεση.
Συνιστά έτσι καθ’ εαυτό (χωρίς βέβαια να είναι γνωστό, το πώς θα ενεργήσει ο κάθε εκπαιδευτικός), το ποινικό αδίκημα του προσηλυτισμού (Συντ. αρθ. 13, παρ. 2, ΑΝ 1363/1938), κάτι το οποίο επιβεβαιώνουν έγκριτοι νομικοί[2], αλλά …‶ομολογείται″ κιόλας (εμμέσως) από τα ίδια τα προγράμματα. Ενδεικτικώς μονάχα, αυτής της διαδικασίας αποδόμησης της θρησκευτικής συνείδησης των παιδιών, αναφέρεται ότι οι μαθητές πρέπει:
·«να τολμήσουν να κινηθούν προς τον άλλον χωρίς προκαταλήψεις και να εξετάσουν διαφορετικές ιδέες και εκδοχές για την αλήθεια»! (ΟΕ σελ. 76)
·«Η γνώση είναι αληθινή, όταν μας ελευθερώνει από ό,τι ονομάζεται «πρόσδεση στο παρελθόν(!)» …«Καμιά απόδειξη δεν γίνεται αποδεκτή με «ελαφριά καρδιά», τίποτε δεν θεωρείται δεδομένο» (ΠΣ. σελ. 21).
Είναι σαφές (συμφώνως προς ΑΣΤ. ΚΩΔ. αρθ. 1518, Ν.1329/1983), ότι όπως οι γονείς είναι εκείνοι που οφείλουν να μεριμνούν για το παιδί τους, σε ποιο γιατρό θα πάει, το πού θα μείνει, τα της εκπαιδεύσεώς του κτλ. το ίδιο ισχύει και για τη θρησκευτικότητά του, ιδίως μέχρι 12-13 ετών, καθ’ ότι αυτή αφορά την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Μια θρησκευτικότητα την οποία κατόπιν, μπορεί ελεύθερα (στη χώρα μας τουλάχιστο) να διαμορφώσει όπως το ίδιο επιθυμεί. Ας αναρωτηθεί αλήθεια επ’ αυτού ο καθένας: Υπάρχει άραγε γονιός, (εκτός πολύ ειδικών περιπτώσεων) ο οποίος αναθρέφει τα μικρά παιδιά του ενσταλάζοντάς τους θρησκευτικές πεποιθήσεις και εν γένει θρησκευτικότητα,αντίθετη με τη δική του;
Είναι αρκούντως χαρακτηριστική για παράδειγμα η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), 1ο πρόσθ.πρωτόκ. αρθ. 2: «Ουδείς δύναται να στερηθή του δικαιώματος όπως εκπαιδευθή. Παν Κράτος εν τη ασκήσει των αναλαμβανομένων υπ’ αυτού καθηκόντων επί του πεδίου της μορφώσεως και της εκπαιδεύσεως θα σέβεται το δικαίωμα των γονέων όπως εξασφαλίζωσι την μόρφωσιν και εκπαίδευσινταύτην συμφώνως προς τας ιδίας αυτών θρησκευτικάς και φιλοσοφικάς πεποιθήσεις».
Εάν τώρα τα μικρά παιδιά προτρέπονται για αμφισβήτηση, ‶χειραφέτηση″ όπως το αποκαλούν(!), «από ό,τι ονομάζεται ‶πρόσδεση στο παρελθόν″», για αλλεπάλληλο (ανα)στοχασμό πάνω σε διάφορες θρησκευτικότητες, ταυτόχρονη αξιολόγηση αυτών, ‶σύνθεση″(βλ.σύγχηση) και ‶ελεύθερο″-‶υπεύθυνο″ αυτοπροσδιορισμό, εάν όλα αυτά κ.α. απευθύνονται σε ηλικίες 7-14 ετών, τότε αυτό ακριβώς συμβαίνει, η προαναφερθείσα αξιόποινος πράξη• δηλαδή: «η …δια καταχρήσεως της απειρίας ή εμπιστοσύνης ή δι’ εκμεταλλεύσεως …της πνευματικής αδυναμίας (όλα αυτά φυσικά, ισχύουν σαφώς για παιδιά 7-16 ετών), άμεσος ή έμμεσος προσπάθεια προς διείσδυσιν εις την θρησκευτικήνσυνείδησιν….επί σκοπώ μεταβολής του περιεχομένου αυτής (ΑΝ 1363/1938, αρθ. 4, παρ. 2/ ΑΝ1672/1939, αρθ. 2, παρ. 2)» και για την οποία, ιδιαίτερα επιβαρυντικό στοιχείο θεωρείται, το εάν αυτή η αξιόποινος πράξη ενεργείται σε σχολείο (ΑΝ 1363/1938, αρθ. 4, παρ. 3).
Έτσι λοιπόν το μάθημα, αντί να αναπτύσσει την ήδη από την οικογένεια διαμορφωθείσα θρησκευτική συνείδηση, τελικά την αλλοιώνει και τη χειραγωγεί.
β) Το ΝΠΣ κάθε άλλο παρά θρησκειολογικό μπορεί να χαρακτηριστεί![3] Αποτελεί θα λέγαμε μάλλον, ένα πολυθρησκευτικό ‶μόρφωμα″! Με τον μόλις από την Γˊ Δημοτικού ‶βομβαρδισμό″ των παιδιών με πολυποικίλες και αξεδιάλυτες φιλοσοφικοθρησκευτικές έννοιες, δοξασίες, συμβολισμούς, πρακτικές και αντιλήψεις, ένα ‶μείγμα″ δηλαδή ακατάλληλο πολλές φορές ακόμα και για ενήλικες, δημιουργεί θεολογική και επιστημονική σύγχυση[4]• ενώ ενίοτε, παρουσιάζει ως Ορθόδοξες, θέσεις και πρακτικές οι οποίες κάθε άλλο παρά ορθόδοξες είναι (πχ. «το σπάσιμο του ροδιού»(!), περί της Υπαπαντής ενοτ. 5, Γˊδημ.) • ή διδάσκονται κάποιες θέσεις-αντιλήψεις υποτίθεται κοινώς αποδεκτές, κατ’ ακρίβεια όμως, σαφώς καταδικασθείσες εκ της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Για παράδειγμα, ενότητα η οποία αναφέρεται στις διάφορες χριστιανικές ομολογίες-αιρέσεις, τιτλοφορείται:«Διαφορετικές παραδόσεις, κοινή συνείδηση(!)»• επίσης, αναφορά στηνπανθρησκειακήσυμπροσευχή της Ασίζης 1986 (ΠΣ σελ. 130), Ή και το όντως παράδοξο από χριστιανικής απόψεως, στη Θεμ. Εν. 2,3 της ΓˊΛυκείου (ΠΣ σελ. 71) με τίτλο: «ΣΥΜΒΙΩΣΗ»[αντί για «ΓΑΜΟΣ»(!)], όπου γράφει στη στήλη «αξιολόγηση»: «Ορισμός της συμβίωσης και τουαντιθέτου της, της μοναξιάς. Απαρίθμηση σύγχρονων μορφών συμβίωσης» (Άραγε, θα συμπεριλαμβάνεται και …η των ομοφυλόφιλων ‶ζευγαριών″;;). Δηλαδή με βάση το μάθημα, εκείνο το οποίο αντιδιαστέλλεται από τη μοναξιά, είναι η συμβίωση –έτσι γενικά- σε κάθε της μορφή (έστω κι αν απορρίπτονται από κάποιους μερικές)• ενώ ως γνωστό, κατά τη χριστιανική διδασκαλία ο γάμος, δεν αντιδιαστέλλεται μονάχα απ’ τη μοναξιά αλλά κατ’ ουσία,από κάθε άλλη μορφή‶συμβίωσης″! Αλήθεια …και αυτό σύμπτωση;
γ) Είναι αντιπαιδαγωγικό καθ’ ότι, όπως επισημάνθηκε, φαίνεται πως αγνοεί στοιχειωδώς τις ηλικιακές ιδιαιτερότητες(Ν. 1566/85, αρθ. 1, 3ββ) και ανάγκες των μαθητών. Μελετώντας τα προγράμματα κανείς, τουλάχιστον έως το γυμνάσιο, αισθάνεται την ανάγκη παρέμβασης παιδαγωγών, παιδοψυχολόγων αλλά και …εισαγγελέως!
δ) Εκτός των άλλων επίσης, προτρέπει τους μαθητές σε δραστηριότητες στερημένες ιεροπρέπειας (πχ. κοσμικά τραγούδια ή λογοτεχνικά κείμενα ασύνδετα με το υπό μελέτη θέμα), ή χριστιανικά-ηθικάεπιλήψιμες (πχ. “κύκλος κουτσομπολιού”!), έως και ασεβείς ή βλάσφημες (Π.Κ. αρθ.198)!Σε ενότητα της Αˊ λυκείου αναφορικά με την επικοινωνία μεταξύ ανθρώπου και του Θεού, ως ενδεικτική δραστηριότητα προτείνεται το τραγούδι…«Μπαγάσας»(!) του Νικόλα Άσιμου(ΟΕ σελ. 50).
Χρειάζεται αλήθεια ιδιαίτερη νοημοσύνη και κόπο, ώστε να αντιληφθεί-φανταστεί κανείς, σε τι μέγεθος παρεκτροπής, εμπαιγμό των θείων, ενδεχομένως χειρονομίες, σε τι πρότυπα πνευματικότητας μπορεί να οδηγήσει τους μαθητές μίας τάξης 14-15 ετών, ένα τραγούδι με στίχους: «Ρεμπαγάσα, περνάς καλά εκεί πάνω …σαν σε χαζεύω δεν χαμπαριάζεις»![5]
Ας φανταστούμε όμως και την έντονη οπωσδήποτε, αμηχανία ή και δυσφορία ενδεχομένως, πολλών ενσυνείδητων παιδιών (και ασφαλώς, όχι μόνο Ορθοδόξων).Έπειτα από μία τέτοια …‶βιωματική″(!)προσέγγιση του ζητήματος, με τι αλήθεια τρόπο (και μούτρα), θα διδάξει κάποιος σ αυτά τα παιδιά, την 3η εντολή που λέει: «Ου λήψει το όνομα Κυρίου του Θεού σου επί ματαίω»(με προχειρότητα, χωρίς σεβασμό); Τι εικόνα πράγματι και …‶Ορθόδοξη″ μαρτυρία προς τους ετερόδοξους-ετερόθρησκους; Όσοι απ’ αυτούς απομείνουν να μη γελάνε, θα μας λυπούνται και με το δίκιο τους!
ε) Παραβιάζει ή παρακάμπτει κυριολεκτικά πλήθος νόμων[6] (Ν. 1566/85, αρθ. 1, 1α- μη δυνάμενος να καταργηθεί, Ν. 590/1977-Α 146, αρθ. 2 και αρθ.9, παρ.5-6), αποφάσεις δικαστηρίων και του ΣτΕ (3356/1995, 2176/1998, ΕΦ.Αθην. 299/1988,τις οριστικές και τελεσίδικες που δεν υπόκεινται σε κανένα άλλο ένδικο μέσο [Ν.3068/202, αρθ. 1-5]:Δ.ΕΦ.Χαν. 115/2012, Δ.ΕΦ.Χαν. 1/2015), άρθρων του Συντάγματος (αρθ. 3 παρ.1, αρθ.5 παρ.1-2, αρθ.16 παρ.2, αρθ.13 παρ.1), διεθνών συμβάσεων περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων[7], αλλά και την αρχή της προς το νόμο και το Σύνταγμα ισότητας των πολιτών (Συντ. αρθ. 4, παρ.1-2) καθ ότι ως γνωστό πλέον, ετερόδοξες-ετερόθρησκες μειονότητες (Καθολικοί, Εβραίοι, Μουσουλμάνοι), κάνοντας χρήση των έννομων δικαιωμάτων τους, εξασφαλίζουν για τα παιδιά τους θρησκευτική εκπαίδευση σύμφωνη με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις (Ν. 4386, αρθ. 5, το οποίο προσέθεσε την παρ. 4 στον Ν. 1771/1988 [Αˊ 171], αρθ. 16) • κάτι που φυσικά συμβαίνει κατά κανόνα και σε όλη την Ευρώπη, ανάλογα με τιςτοπικές πληθυσμιακές ιδιαιτερότητες και προϋποθέσεις[8]. Εκτός αυτού, οι Ιεραρχίες των μειονοτήτων αυτών, όχι μόνο προτείνουν (ουσιαστικά διορίζουν)τους διδάσκοντες, αλλά καθορίζουν -και εύλογα- το περιεχόμενο του μαθήματος.
Πρέπει εδώ να επισημανθεί ότι οι εκπαιδευτικοί οι οποίοι εκτελούν προδήλως αντισυνταγματική εντολή, όταν μάλιστα συνιστά ποινικό αδίκημα, κατ’ ακρίβεια και με βάση τον υπαλληλικό και τον ποινικό κώδικα (Υ.Κ. άρθρα 106/107/110, Π.Κ. αρθ. 21) δεν απαλλάσσονται λόγω άγνοιας, των πειθαρχικών και ποινικών τους ευθυνών. Δικαιούνται αλλά και υποχρεώνονται να αρνηθούν να εκτελέσουν την Υπουργική αυτή απόφαση, εν προκειμένω το ΝΠΣ του ΜτΘ (Υ.Π. αρθ. 25, παρ. 3,1).
Βέβαια όλοι αναγνωρίζουν και κατανοούν ότι οι αυθαιρεσίες αυτές και προχειρότητες της κυβέρνησης έχουν ουσιαστικά συγχύσει, ‶παγιδεύσει″, αλλά και αφήσει εκτεθειμένους τους αγαπητούς και άξιους κάθε σεβασμού και συμπαράστασης εκπαιδευτικούς μας, οι οποίοι βρίσκονται χωρίς να ευθύνονται, κυριολεκτικά στη ‶μέση″, ως αποτέλεσμα των παραπάνω αυθαιρεσιών και ενεργειών. Πλην όμως οφείλουν, καθ’ ότι τους εμπιστευόμαστε τα παιδιά μας, όπως ενημερωθούν επί του σημαντικού αυτού ζητήματος• σε κάθε περίπτωση να έχουν ιδία υπεύθυνη γνώμη και τοποθέτηση.
στ) Συντρέχουν τέλος, βάσιμοι λόγοι απόσυρσης του ΝΠΣ[9], λόγω ενεργής συμμετοχής σχολικού συμβούλου του ΙΕΠ, ο οποίος συμμετείχε στη διαδικασία εκπόνησης και αξιολόγησης των προγραμμάτων, σε συμβούλιο διεθνούς ιδρύματος[10] (δημιούργημα νεοβουδιστικής οργανώσεως)[11]το οποίο προωθεί εκπαιδευτικά πανθρησκειακά προγράμματα για παιδιά[12] και ως εκ τούτου, ευνόητο είναι η συγκρητιστική αυτή λογική που διέπει τα ΝΠΣ του ΜτΘ, να θεωρείται κάθε άλλο παρά σύμπτωση[13]! Αξιοσημείωτο είναι το ότι μέχρι στιγμής, δεν έχει δημοσιευθεί τουλάχιστο, καμία απάντηση-διάψευση εκ του συγκεκριμένου σχολικού συμβούλου.
Μέχρι λοιπόν την αξιολόγηση των προγραμμάτων στο τέλος της σχολικής χρονιάς, μήπως θεωρείται δεδομένο ότι ως γονείς οφείλουμε να ‶παραδώσουμε″, ώστε να υποστούν όλα τα παραπάνω, ως πειραματόζωα τα ανυποψίαστα και ανήμπορα να αμυνθούν παιδιά μας; Ή μήπως όλα τα παραπάνω, οι παιδαγωγικοί κίνδυνοι, η παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ηάσκηση προσηλυτισμού, παύουν αυτόματα να ισχύουν ή αναστέλλονται κι αυτά, μέχρι την όποια (θετική ή αρνητική) αξιολόγησή τους;
Αποκαλυπτικό ακόμα είναι το γεγονός, ότι παρά την μετατροπή αυτή του μαθήματος (σύμφωνα και με έγγραφο Σχολικού Συμβούλου Θεολόγων Α΄ Αθήνας), οι απαλλαγέςετερόδοξων και ετερόθρησκων μαθητών …συνεχίζουν να ισχύουν!Αλήθεια, εάν έτσι έχουν τα πράγματα, δημιουργούνταιοι εξής εύλογες απορίες:
·Αφού λοιπόν το μάθημα μετατράπηκε όπως λένε σε θρησκειολογικό (πράγμα αναληθές), ή ουδετερόθρησκο και άρα υποχρεωτικό για όλους, αφού υποτίθεται ότι δεν συντρέχουν πλέον λόγοι απαλλαγής από κανέναν, πώς και γιατί διατηρούν παρά ταύτα οι ετερόδοξοι-ετερόθρησκοι το δικαίωμα απαλλαγής, επικαλούμενοι λόγους θρησκευτικής συνείδησης;;
·Το ότι το ΝΠΣ επιβάλλεται μονάχα στους Ορθόδοξους μαθητές, αυτό δεν συνιστά αυτόματα και μίαρατσιστική(από τον ΣΥΡΙΖΑ[;] …τι ειρωνεία!) και στοχοποιημένη ενέργεια εναντίον των παιδιών αυτών και των γονιών τους; (αλλά και παραβίαση, ξανά της από το αρθ. 4, παρ. 1-2 του Συντ. αρχής της ισότητας έναντι της πολιτείας)Ανεξαρτήτως θρησκευτικών πεποιθήσεων του καθενός πάντως, οι απαντήσεις-αλλά και οι φιλοσοφικοθρησκευτικές ‶αγκυλώσεις″ κάποιων- είναι κάτι παραπάνω από προφανείς!
Είναι ή δεν είναι τελικά όλα τα παραπάνω στα όρια της φαιδρότητας-ένα ‶θέατρο″ του παραλόγου; Πόση ειλικρίνεια και σύνεση χρειάζεται ώστε να ομολογήσει κανείς, την υφιστάμενη αυτή και άδικη για τους Ορθοδόξους ανισότητα αλλά και στοχοποίηση;
Αξίζει εδώ ενδεικτικά να ενθυμηθούμε τους λόγους του μακαριστού πρώην καθηγούμενου της Ι.Μ. Γρηγορίου Αγ. Όρους π. Γεωργίου Καψάνη, ο οποίος σε άρθρο του το 2012, με τίτλο: «ΤΟ ΝΠΣ ΤΟΥ ΜτΘ. ΟΔΗΓΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΑΝΘΡΗΣΚΕΙΑ», είχε γράψει: «Θα ήταν προτιμότερο γι’ αυτόν (τον Ορθόδοξο ελληνικό λαό) να καταργηθεί το μάθημα και να προσφέρει μία Ορθόδοξη παιδεία στα παιδιά του έξω από το δημόσιο σχολείο, παρά να αποδεχθεί μία δημόσια μύηση στην επερχόμενη Πανθρησκεία».
Επαληθεύοντας τέλος (πράγμα που θα έκαναν οι περισσότεροι όσων θα μελετούσαν τα ΝΠΣ και τα κείμενά τους), τους λόγους του Αρχιεπισκόπου Αθηνών κ. Ιερωνύμου κατά την εισήγησή του στην Ιεραρχία της Εκκλησίας της Ελλάδος (4/10/2016), προσωπικά κι εγώ:
«Τα καινούργια προγράμματα τα οποία μελέτησα, με έπεισαν ότι δεν πρόκειται για Θρησκευτικά, αλλά για μια επιχείρηση αλλοιώσεως της πίστεώς μας».
Ταπεινά φρονώ, ότι εάν η αλλοίωση αυτή επικρατήσει στη δημόσια εκπαίδευση τα επόμενα χρόνια, θα είναι μία εκπαιδευτική προσέγγιση χωρίς επιστροφή! Εκτός αυτού τα ΝΠΣ, η εφαρμογή των οποίων στηρίζεται στην προπαγάνδα, τη βαθιά άγνοια και τις απειλές[14], είναι επικίνδυνα για την υγιή ψυχοπνευματική ανάπτυξη των παιδιών (όχι μόνο των Ορθοδόξων) και της προσωπικότητάς τους και άρα, το ιδανικότερο εν τέλει θα ήταν μάλλον, όχι να εφαρμοστούν και κατόπιν να βελτιωθούν, αλλά να αποσυρθούν οριστικά, ξεκινώντας όπως επίσης ο Αρχιεπίσκοπος κ. Ιερώνυμος είχε πει, «από μηδενική βάση».