Χωρίς βιβλία, πίνακες, τάξεις, δασκάλους… Το σύστημα εκπαίδευσης (και όχι μόνο) των Ζαπατίστας

Οι Ζαπατίστας έγιναν παγκοσμίως γνωστοί στις αρχές του 1994. Σχεδόν δύο δεκαετίες τώρα επιχειρούν να οικοδομήσουν ένα σύστημα αυτόνομης διακυβέρνησης σε χωριά της πολιτείας Τσιάπας, μια από τις φτωχότερες περιοχές της χώρας, με έμφαση στους αυτόχθονες και τις κολεκτίβες. Η περιοχή αφορά σε πάνω από 1000 κοινότητες που συνενώνονται σε 30 περίπου δήμους, οι οποίοι σχηματίζουν 5 περιφέρειες (καρακόλ) με πάνω από 200.000 πληθυσμό

Το κίνημα των Ζαπατίστας στηρίχθηκε στις πραγματικές ανάγκες του αυτόχθονου πληθυσμού της περιοχής και έβαλε σαν κύριους στόχους: αυτόνομο σύστημα οικονομίας με γη, στέγη, δουλειά και ψωμί για τους ιθαγενείς, επίσης την εξασφάλιση της υγείας , εκπαίδευσης, δικαιοσύνης και ελευθερίας, καθώς και του δικαιώματος διατήρησης του πολιτισμού τους. Όλα αυτά με ένα σύστημα αυτοδιακυβέρνησης στη βάση των συνελεύσεων των κοινοτήτων, των συμβουλίων τους, των δημοτικών συμβουλίων (με αιρετά, ανακλητά μέλη από όλες τις κοινότητες του δήμου) και των συμβουλίων «χρηστής διακυβέρνησης» σε επίπεδο Καρακόλ. Μαζί με την πρακτική της εναλλαγής, της ανακλητότητας και του ελέγχου εφαρμόζεται ένα πλήρες σύστημα άμεσης δημοκρατίας.

Το αντικείμενο της εκπαίδευσης για τη νέα γενιά είναι η κοινότητα. Μία μορφή αυτοδιδασκαλίας, πρόσωπο με πρόσωπο. Μαθαίνει κανείς με το πνεύμα και το σώμα ταυτόχρονα. Μια μέθοδο εμπνευσμένη από τον πολιτισμό του κόσμου της αγροτιάς: συλλέγεις τους καλύτερους σπόρους, τους διασπείρεις σε γόνιμο έδαφος και ποτίζεις τη γη έτσι ώστε το θαύμα της βλάστησης να παράγει καρπούς. Χωρίς τάξεις ή πίνακες, χωρίς δασκάλους ή καθηγητές, χωρίς πρόγραμμα σπουδών ή προαπαιτούμενα προσόντα, αλλά με δημιουργία κλίματος αλληλεγγύης στα πολλά μαθήματα, με μεταφορά γνώσης από διαφορετικά επίπεδα εμπειρίας μεταξύ μαθητών και παιδαγωγών. Η κοινότητα εκλέγει αυτούς που θα διδάξουν. Υπάρχει ένα σχολείο σε κάθε κοινότητα.

Σε σχέση με την οικονομία και την υλική ζωή: οι οικογένειες των κοινοτήτων λειτουργούν εκτός καπιταλιστικής οικονομίας, σχεδόν χωρίς αγορά. Παράγουν όλα τα απαραίτητα για τη διατροφή τους με μια καλή αναλογία πρωτεϊνών. Ό,τι δεν παράγουν (αλάτι, λάδι, σαπούνι, ζάχαρη) το αγοράζουν σε καταστήματα των Ζαπατίστας, με τα περισσεύματα της πώλησης του καφέ ή των βοοειδών. Όταν υπάρχει ανάγκη, για λόγους υγείας ή για τις ανάγκες του αγώνα, πουλούν ένα κεφάλι.

Η συλλογική δουλειά είναι ο κινητήριος μοχλός όλων των διαδικασιών. Οι κοινότητες έχουν τη δική τους γη, χάρη στην απαλλοτρίωση. Άντρες και γυναίκες έχουν τη δική τους συλλογική δουλειά και το δικό τους συλλογικό χώρο απασχόλησης. Η συλλογική εργασία είναι η βάση της αυτονομίας. Υπάρχει σε νοσοκομεία, σε κλινικές, στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, στην ενίσχυση των δήμων και των Συμβουλίων Καλής διακυβέρνησης. Όπως γράφει ο Raul Zibechi: «Πολλά από αυτά που έχουν οικοδομηθεί στις αυτόνομες κοινότητες, δε θα ήταν δυνατό να συμβούν χωρίς τη συλλογική δουλειά των ανδρών, των γυναικών, των αγοριών, των κοριτσιών και των ηλικιωμένων. Μαθαίνουν να δουλεύουν μαζί, να κοιμούνται και να τρώνε κάτω απ’ την ίδια στέγη, υπό τις ίδιες συνθήκες, χρησιμοποιώντας τα ίδια αποχωρητήρια, βαδίζοντας στην ίδια λάσπη και βρεχόμενοι από την ίδια βροχή».

Η υγεία εναπόκειται στον έλεγχο των κοινοτήτων. Αυτές εκλέγουν αυτούς που θα φροντίσουν για την υγεία τους. Στο χώρο που προορίζεται για τις υπηρεσίες υγείας, οι μαίες, οι φυσικοθεραπευτές κι εκείνοι που εξειδικεύονται στα φαρμακευτικά βότανα, εργάζονται μαζί. Η κοινότητα τους συντηρεί κατά τον ίδιο τρόπο που συντηρεί τις αρχές τους.
Η πολιτική νοοτροπία, η οποία έχει τις ρίζες της στις οικογενειακές σχέσεις και το εθιμοτυπικό άγραφο δίκαιο, διεισδύει σε όλη την «κοινωνία» των Ζαπατίστας. Οι άντρες συνεργάζονται στις οικιακές εργασίες, φροντίζουν τα παιδιά, όταν οι γυναίκες αφήνουν την κοινότητα για να επιτελέσουν το έργο τους στις διοικητικές αρχές. Οι σχέσεις πατέρα – γιου π.χ. είναι στοργικές και πλήρεις σεβασμού, στα πλαίσια ενός γενικότερου κλίματος αρμονίας και καλής διάθεσης. Μεγάλη πλειονότητα των Ζαπατίστας είναι νέοι ή πολύ νέοι, και υπάρχουν τόσες γυναίκες όσοι και άντρες.
«Εκείνοι που κυβερνούν, υπακούν». Αυτό το σύνθημα των Ζαπατίστας αποτελεί ένα από τα κλειδιά για τη νέα πολιτική νοοτροπία που αναπτύσσεται σε ολόκληρη τη Ν.Αμερική. Είκοσι χρόνια μετά την εξέγερση του 1994, το πρόταγμα τους για την αυτονομία και την οριζοντιότητα, έχει φτάσει να καθορίζει έναν κύκλο αγώνων σε ολόκληρη την ήπειρο.

Όπως λέει ο Ζιμπέκι: Ο ζαπατισμός ήταν μέρος ενός κύματος στη δεκαετία του 1990 και έγινε μία από τις αναπόφευκτες αναφορές της αντίστασης στη Λατινική Αμερική, ακόμη και μεταξύ εκείνων που δεν συμμερίζονται τις προτάσεις και τις μορφές δράσης τους… Μια ανασκόπηση ορισμένων σημαντικών δράσεων: ο αγώνας των πικετέρο (piquetero) στην Αργεντινή (1997-2002), οι ιθαγενικές και λαϊκές εξεγέρσεις στον Ισημερινό, οι κινητοποιήσεις στο Περού που ανάγκασαν σε παραίτηση τον Φουχιμόρι (Fujimori), και ο Μάρτιος της Παραγουάης, το 1999, που οδήγησε τον Λίνο Οβιέδο (Lino Oviedo) στην εξορία μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα.

Κατά την επόμενη δεκαετία είχαμε την τρομερή αντίδραση του λαού της Βενεζουέλας στο δεξιό πραξικόπημα του 2002, τους τρεις “πολέμους” της Βολιβίας μεταξύ 2000 και 2005 (ένας για το νερό και δύο για το φυσικό αέριο) που διέγραψαν τη νεοφιλελεύθερη δεξιά από τον πολιτικό χάρτη, τον εντυπωσιακό αγώνα των Ινδιάνων του Αμαζονίου στο Περού, το 2009, την αντίσταση κοινοτήτων της Γουατεμάλας στην εξόρυξη, την κομμούνα της Οαχάκα, το 2006, καθώς και την κινητοποίηση των χωρικών της Παραγουάης, το 2002, ενάντια στην ιδιωτικοποίηση.

Τα τελευταία τρία χρόνια, ένα νέο στρώμα προστέθηκε που θα μπορούσε να υποδηλώσει ένα νέο κύκλο αγώνων, συμπεριλαμβανομένων της κινητοποίησης των μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στη Χιλή, της κοινοτικής αντίστασης στα ορυχεία Κόνγκα (Conga) στο βόρειο Περού, της αυξανόμενης αντίστασης στις εξορύξεις και στη Μοσάντο (Monsanto) στην Αργεντινή, της υπεράσπισης των εδαφών των αυτοχθόνων (Territorio Indígena y Parque Nacional Isiboro Sécure) στη Βολιβία, και της αντίστασης στο φράγμα Μπέλο Μόντε (Belo Monte) στη Βραζιλία.

Το 2013 είχαμε την αγροτική απεργία στην Κολομβία η οποία συνένωσε όλους τους αγροτικούς τομείς (γεωργούς, ιθαγενείς και εργάτες ζαχαροκάλαμου) ενάντια στη συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και τις κινητοποιήσεις του Ιουνίου στη Βραζιλία ενάντια την άγρια απόσπαση εργασίας για το Παγκόσμιο Κύπελλο του 2014 και τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2016 στο Ρίο ντε Τζανέιρο.

Αυτή η σειρά κινητοποιήσεων που έχουν βλαστήσει σε όλη τη Λατινική Αμερική τις τελευταίες δύο δεκαετίες δείχνει ότι τα κινήματα βάσης είναι ζωντανά σε ολόκληρη την περιοχή. Πολλά από αυτά είναι φορείς μιας νέας πολιτικής κουλτούρας και μια νέας μορφής πολιτικής οργάνωσης, οι οποίες αντανακλώνται με πολλούς τρόπους και είναι διαφορετικές από αυτό που ξέραμε τη δεκαετία του 1960 και του 1970.

Μερικά από τα κινήματα, από τους μαθητές της Χιλής και τις κοινότητες των Ζαπατίστας, έως τους Φύλακες των Λιμνών Κόνγκα (Conga), το κίνημα των οικιστών στη Βενεζουέλα και το κίνημα για ελεύθερη μετακίνηση (Movimento Livre Passe – MPT) στη Βραζιλία, εμφανίζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά που αξίζει να σημειωθούν.

Το πρώτο είναι η μαζική και εξαιρετική συμμετοχή νέων και γυναικών. Ως ευάλωτα θύματα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, η παρουσία τους αναζωογονεί τους αντικαπιταλιστικούς αγώνες, επειδή μπορούν να συμμετάσχουν άμεσα στο κίνημα. Σε τελική ανάλυση, αυτοί είναι -όσοι δεν έχουν τίποτα να χάσουν- που δίνουν στα κινήματα αδιάλλακτο ριζοσπαστικό χαρακτήρα.

Δεύτερον, μια μοναδική πολιτική κουλτούρα κερδίζει έδαφος, την οποία οι Ζαπατίστας έχουν συνοψίσει στην έκφραση “κυβερνούμε υπακούοντας” (mandar obedeciendo). Όσοι ενδιαφέρονται για τις λίμνες στο Περού -οι διάδοχοι των αγροτικών περιπολιών (rondas campesinas)- υπακούν στις κοινότητές τους. Οι νεαροί ακτιβιστές του MPL στη Βραζιλία παίρνουν αποφάσεις με συναίνεση, προκειμένου να αποφευχθεί η παγίωση μιας πλειοψηφίας, και απορρίπτουν ρητά τα “αυτοκίνητα με μεγάφωνο” που χρησιμοποιούν οι συνδικαλιστικές γραφειοκρατίες για να ελέγξουν τις πορείες τους.

Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό αυτών των κινημάτων είναι το πρόταγμα της αυτονομίας και οριζοντιότητας, λέξεις που άρχισαν να χρησιμοποιούνται μόλις πριν 20 χρόνια, αλλά οι οποίες έχουν ήδη ενσωματωθεί πλήρως στην πολιτική γλώσσα όσων συμμετέχουν σε διάφορους αγώνες. Ακτιβιστές υποστηρίζουν την αυτονομία από το κράτος και τα πολιτικά κόμματα, καθώς και την οριζοντιότητα – τη συλλογική ηγεσία του κινήματος και όχι κάποιου ατόμου. Για παράδειγμα, τα μέλη της Συντονιστικής Συνέλευσης των Μαθητών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (ACES, τα αρχικά της στα ισπανικά) της Χιλής λειτουργούν οριζόντια, με συλλογική ηγεσία και συνέλευση.

Το τέταρτο χαρακτηριστικό είναι η υπεροχή των ροών επί των δομών. Η οργάνωση προσαρμόζεται και υπάγεται στο κίνημα˙ δεν έχει παγώσει σε μια δομή που διέπει τη συλλογικότητα με τα δικά της ξεχωριστά συμφέροντα. Οι συλλογικότητες που αγωνίζονται είναι παρόμοιες με κοινότητες αντίστασης, στις οποίες όλοι μοιράζονται παρόμοιους κινδύνους και όπου ο καταμερισμός της εργασίας ρυθμίζεται σύμφωνα με τους στόχους που η ομάδα θέτει σε κάθε δεδομένη στιγμή.

Σε αυτό το νέο επίπεδο οργάνωσης, είναι δύσκολο να διακρίνεις ποιοι είναι οι ηγέτες – όχι επειδή δεν υπάρχουν ομιλητές και εκπρόσωποι, αλλά μάλλον επειδή η διαφορά μεταξύ ηγετών και οπαδών μειώνεται καθώς η συλλογική ηγεσία των κάτω αυξάνεται. Αυτή είναι ίσως μία από τις πιο σημαντικές πτυχές της νέας πολιτικής κουλτούρας που έχει επεκταθεί κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο δεκαετιών.

Τέλος, ο ζαπατισμός είναι μια πολιτική και ηθική αναφορά – όχι τόσο δείχνοντας μια κατεύθυνση για αυτά τα κινήματα, αλλά μάλλον χρησιμεύοντας ως ένα παράδειγμα από το οποίο αντλούν έμπνευση. “Πολλαπλοί διάλογοι λαμβάνουν χώρα μεταξύ των ποικίλων κινημάτων της Λατινικής Αμερικής, όχι με το ύφος των επίσημων και δομημένων συναντήσεων, αλλά ως άμεση ανταλλαγή γνώσεων και εμπειριών μεταξύ των δικτύων των ακτιβιστών: ακριβώς το είδος της ανταλλαγής που χρειαζόμαστε προκειμένου να ενισχυθεί ο αγώνας μας ενάντια το σύστημα.”

Οι ελίτ και εκείνα τα μεσοστρώματα της λατινικής Αμερικής, όσα δεν έχουν ακόμα αποφασίσει ότι ανήκουν στους «από κάτω» της περιοχής, αντιδρούν σε αυτήν την κατεύθυνση αλλαγής του συστήματος και για ένα διάστημα ακόμα –σε εκλογικό επίπεδο-θα επαναφέρουν στην εξουσία κυβερνήσεις και κόμματα που τους υπόσχονται ίδιας μορφής καπιταλιστική ανάπτυξη και το ίδιο αδιέξοδο καταναλωτικό δυτικό μοντέλο. Ανεξάρτητα όμως από τις εξελίξεις σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο, οι εξελίξεις που έχουν δρομολογηθεί «από τα κάτω» μεταξύ των πολυποίκιλων –κοινοτικής μορφής επί το πλείστον-ιθαγενικών κινημάτων στην περιοχή, δε μπορούν παρά αλλάξουν στο τέλος και τις κυρίαρχες δομές εξουσίας, υπέρ των κοινοτικών δομών και της δημοκρατικής αυτονομίας στο πολιτικό επίπεδο.