Ο μαθητής να είναι ο πρωταγωνιστής”: ένα σύνθημα, ένα όραμα να το υπηρετήσουμε με πάθος εκπαιδευτικοί και πολιτεία, για να κινηθούν και να ανακινηθούν τα πράγματα στο ελληνικό . Δεν είδα να το φιλοξενεί κανένα πανό στις πορείες των παιδιών ή στα υπό κατάληψη σχολεία.

Μπορεί να φάνηκε στα παιδιά βαρύγδουπο και αλαζονικό ή ίσως υπέρ το δέον ουτοπικό. Ίσως πάλι να έχουν ασκηθεί στην ασφάλεια της απάθειας ή να πιστεύουν πως μπορούν να αναδειχθούν σε πρωταγωνιστές μόνο με τις καταλήψεις. Και, βεβαίως, στα πολυπόθητα διαλείμματα με τις δυνατές φωνές τους στο προαύλιο και τους διαδρόμους, σαν να θέλουν να ταρακουνήσουν γερασμένα σώματα και συνειδήσεις.

Ένα σύνθημα που μπορεί να είναι αναρτημένο σε κάθε σχολείο, στο γραφείο των καθηγητών με μεγάλα γράμματα, να εντυπωθεί ως ένα διαρκές αίτημα, που δεν υπακούει σε διδακτέες και εξεταστέες ύλες, ρυθμίσεις και μεταρρυθμίσεις. Μία διαρκής αφορμή για κινήσεις και δοκιμές, μαζί όμως και μία υπόσχεση που κουβαλάει πολλούς κινδύνους. Γιατί γκρεμίζει πολλές σταθερές και πολλές βεβαιότητες. Γεννά – στο άκουσμα της και μόνο – στάσεις αμυντικές, αντιρρήσεις και δικαιολογίες. Σε όσες και όσους, δυστυχώς, θεωρούν τον εαυτό τους δημόσιο υπάλληλο, όσο και αν δεν το παραδέχονται, όσοι – ες επιλέγουν το γέρο μέσα τους και όχι το παιδί, που, νομίζω, είμαστε οι λιγότεροι – ες. Κι όσοι δεν θέλουν να υποχωρήσουν από το ρόλο του πρωταγωνιστή. Καλά, δεν κουράστηκες, συνάδελφε, τόσα χρόνια πρωταγωνιστής μαζί και σκηνοθέτης;
Αντίφαση: ζητάμε από τα παιδιά – κι υποτίθεται υπηρετούμε το σκοπό αυτό – να γίνουν ενεργά μέλη της κοινωνίας, αλλά δεν τους δίνουμε την ευκαιρία να το εξασκήσουν, να το δοκιμάσουν, εν τέλει να το εξελίξουν.
Ο μαθητής-τρια, λοιπόν, πρωταγωνιστής..…..πώς όμως μπορεί να γίνει αυτό; Νομίζω θα μας διευκολύνουν τα παρακάτω ερωτήματα: ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται να νιώσουν έτοιμες-οι οι μαθήτριες – ες να αναλάβουν ενεργό, πρωταγωνιστικό ρόλο, δηλαδή να φτάσει σε υψηλά ή έστω ικανοποιητικά επίπεδα η στάθμη της αυτοεκτίμησης τους; Όταν βρεθούν σε αυτήν την κατάσταση της «πρωταγωνιστικής» ετοιμότητας, τι δραστηριότητες, τι προγράμματα έχουν να προτείνουν οι διδάσκοντες και η πολιτεία για την υλοποίηση του πρωταγωνιστικού τους ρόλου, ποια είναι η στάση που χρειάζεται να υιοθετήσουν απέναντι στα παιδιά;

Γενικότερα, τι μπορούν να κάνουν οι δάσκαλοι, οι γονείς και η πολιτεία, για να γίνουν τα παιδιά πρωταγωνιστές; Καταθέτω στη συνέχεια κάποιες μικρές προτάσεις.
Οι δάσκαλοι. Πρώτα πρώτα να δημιουργηθεί η κατάλληλη ατμόσφαιρα, έτσι ώστε τα παιδιά να νιώσουν οικειότητα, άνεση, ελευθερία να μπορέσουν να εκφραστούν χωρίς να νιώθουν ως επικρεμάμενη απειλή την απόρριψη από συμμαθητές και δασκάλους. Το λάθος; Μία δοκιμή που σε φέρνει πιο κοντά στην επιτυχία. Άσκηση θάρρους και ανάληψη ευθύνης. Είναι ανάγκη να επιζητούν τα λάθη, να ενθαρρύνονται να πετυχαίνουν λάθη. Να συμφιλιωθούν με τα λάθη τους. Και οι πρώτοι που χρειάζεται να το τολμήσουν, για να δώσουμε το παράδειγμα, είμαστε εμείς που υπερασπιζόμαστε το λάθος βάρος που κουβαλάμε χρόνια τώρα: την αυθεντία μας. Σε ένα κλίμα αποδοχής, σεβασμού και ανάδειξης της διαφορετικότητας, χωρίς κίνητρο τους βαθμούς αλλά με κίνητρο την αυτοβελτίωση. Έτσι, μέσα από τα λάθη τα παιδιά μπορούν να μεγαλουργήσουν.
Τα παιδιά να βρεθούν πάνω στη σκηνή, ενώ εμείς μπορούμε να καθίσουμε αναπαυτικά στην καρέκλα και να δίνουμε οδηγίες. Μη φοβάσαι, συνάδελφε! Σιγά-σιγά θα αγαπήσεις το νέο ρόλο σου, αυτόν του συντονιστή, του εμψυχωτή, του συνεργάτη, του βοηθού. Αυτού που ενθαρρύνει τα παιδιά να αναλάβουν πρωτοβουλίες, να εκφραστούν με το λόγο και τους αριθμούς, αλλά και με το σώμα, με την τέχνη, με την φαντασία με τη μουσική, με τη δημιουργία. Γιατί, δεν μπορεί, όλο και κάποιο τρόπο θα τον ξέρουν καλά ή θα έχουν την όρεξη να τον μάθουν. Και με πόση αγάπη συχνά ασχολούνται με πράγματα έξω από το πρόγραμμα και τους τύπους, με τα μαθήματα που τους αγγίζουν, που τα έχουν επιλέξει οι ίδιοι!
Ίσως χρειαστεί, ωϊμέ, να σκίσουμε τις σημειώσεις που αφιερώσαμε γι΄αυτές ώρες ατελείωτες, για να σταθούμε με αξιοπρέπεια στην τάξη. Υπάρχει ο φόβος ότι θα χάσουμε τον έλεγχο και ίσως αυτό είναι που μας φοβίζει περισσότερο, ότι θα αυξηθούν οι περιπτώσεις απειθαρχίας και μετά άντε να τα μαζέψεις τα πράγματα. Και τι θα πούνε και οι γονείς και τι θα πούνε και οι συνάδελφοι; Ότι δεν τους καταφέρνεις!
Να παρακινηθούν να εκφράσουν τις απορίες τους, να έχουν γνώμη για την ύλη, για τον τρόπο που μαθαίνουν. Δεν γίνεται να συμμετέχεις ενεργά και με διάθεση, αν σε έχουνε παλουκώσει να κάθεσαι αμίλητος κι αγέλαστος σα στρατιωτάκι. Τα αναλυτικά προγράμματα και τα μαθήματα, γενικά τα ‘’τι’’ και τα ‘’πώς’’ της λειτουργίας των σχολείων τα έχει ορίσει το υπουργείο είτε απευθείας είτε από εποπτευόμενους φορείς. Τα διεκπεραιώνουμε εμείς χωρίς συχνά να συμφωνούμε και τα δέχονται οι μαθητές χωρίς να έχουν κανένα λόγο για αυτά. Μόνο μπορεί να ρωτήσουν για τη χρησιμότητά τους, για να μας φέρουν άλλη μια φορά σε αμηχανία τα αθεόφοβα! Άρα είναι ανάγκη να συνδιαμορφώσουμε το πρόγραμμα μαθητές και διδάσκοντες, σκύβοντας στις ανάγκες των μαθητών μας.
Να έχουν τη δυνατότητα τα παιδιά να συμμετέχουν στις συνελεύσεις των διδασκόντων, όταν συζητούνται θέματα που τους αφορούν άμεσα, άρα να τους παρέχεται το δικαίωμα λόγου και ψήφου στη λήψη των αποφάσεων. Και βεβαίως να προσφέρονται ευκαιρίες για συζητήσεις, διάλογο με κανόνες, με δυνατές γόνιμες αντιπαραθέσεις με στόχο την αλήθεια και την προβολή των ιδεών κι όχι των προσώπων και ποιος θα αναδειχθεί ικανότερος ρήτορας. Να επιμένουμε να μιλάνε όλοι ακόμη και αυτοί που έχουν αράξει στα τελευταία θρανία, οι της γαλαρίας. Να πάρουν το λόγο περισσότερο. Να μιλήσουν για τις εμπειρίες τους. Να μιλήσουν για αυτά που ξέρουν καλά. Να μιλήσουν για αυτά που υποψιάζονται. Να μιλήσουν για αυτά που ονειρεύονται. Κάθε παιδί είναι ένας υπέροχος κόσμος αποκάλυψης για τους άλλους, μικρούς και μεγάλους.
Να ενθαρρύνονται να βλέπουν κι άλλες εκφάνσεις, να ακολουθούν κι άλλους δρόμους, να σκέφτονται έξω από τα καθιερωμένα, έξω από τα περιθώρια, έξω από τις καθορισμένες γραμμές. Να κρίνουν. Μία σκέψη που αποκλίνει μπορεί να διακρίνει την ουσία, να επιλέξει το σημαντικό από το ασήμαντο σε μία κοινωνία μάλιστα που έχει παραδοθεί στην ευφορία του καταναλωτισμού. Να επεξεργάζονται το εκπαιδευτικό υλικό, να ανακαλύπτουν τη γνώση, να παράγουν τη γνώση, να την παρουσιάζουν. Να τους αφήσουμε να κάνουν αυτοί τις ερωτήσεις, να είναι οι παραγωγοί της γνώσης, έτσι ώστε να μένει το αποτύπωμα της μέσα τους, να γίνεται κτήμα τους. Να εμπνεύσουμε εμπιστοσύνη στο κάθε παιδί και στις δυνατότητές του, να του δείξουμε λόγω τε και έργω ότι όλοι οι άνθρωποι είναι σπουδαίοι, όχι μόνο αυτοί που τα ονόματά τους και τα επιτεύγματα τους φιλοξενούνται στα διδακτικά εγχειρίδια ( σχεδόν αποκλειστικά άντρες ) ή βρίσκονται στον αφρό της επικαιρότητας.
Ας αφήσουμε στην άκρη την εμμονή σε παραδοσιακές, άκαμπτες διδακτικές πρακτικές οι οποίες εκπορεύονται από τον αυταρχισμό, την αποστήθιση και τον ανταγωνισμό και τα όποια αναπαράγουν το εξετασιοκεντρικό σύστημα. Μερικές ιδέες πλατιά διαδεδομένες που σποραδικά χρησιμοποιούνται: διαφορετική διάταξη θρανίων, όχι η κλασική που ευνοεί την κατά μέτωπο διδασκαλία, αλλά π.χ. σε κύκλο, σε σχήμα πι.
Και τέλος καλή γνώση της ομάδας στην οποία απευθύνεσαι, έλεγχος και επανέλεγχος του αποτελέσματος, συνεχή επαφή με τους μαθητές μετόχους τους προσπάθειας, της κοινής προσπάθειας και αναθεώρηση του αρχικού στόχου, αν χρειαστεί. Διορθώνω τα λάθη, πατώ πάνω στο στέρεο έδαφος των λαθών και προχωρώ.
Οι γονείς. Είναι καιρός να μπει στο περιθώριο ο υπερπροστατευτισμός που ξεκινάει τουλάχιστον από το Δημοτικό, να φροντίσεις π.χ. να λύσεις εσύ, φίλε μου μπαμπά , φίλη μου μαμά, την άσκηση τώρα, μην απογοητευτεί το καμάρι σου με το ενδεχόμενο λάθος και να το γοητεύσεις με τις γνώσεις σου τώρα που μπορείς. Αργότερα, όταν δεν μπορείς, να το στείλεις στο καλό το φροντιστήριο, να του εξασφαλίσεις ένα καλό φροντιστή, να αυξηθούν οι πιθανότητες να εισαχθεί σε ένα πανεπιστημιακό τμήμα της αρεσκείας του, που μάλλον συμβαδίζει και καλύπτει τη δικιά σου αρέσκεια, και κυρίως την κοινωνική σου φιλαρέσκεια. Επιπροσθέτως, βαραίνει και σε νομιμοποιεί κι η προτροπή του δασκάλου να το βοηθήσεις στο σπίτι. Το είπε κι ο δάσκαλος! Όλη μέρα μάθημα! Ανάθεμα! Καλά και το σχολείο τι κάνει; Έτσι όμως, διαδίδεται το μήνυμα πως ο μαθητής δεν έχει την δυνατότητα να αυτενεργήσει, να πρωταγωνιστήσει. Αντίθετα, οι γονείς, αν αφήσουν χώρο, κυρίως ψυχολογικό στα παιδιά τους, μπορούν να εξελιχθούν σε ένα ισχυρό κίνημα στήριξης της αυτοτέλειας και της αυτοδιοίκησης του σχολείου. Στηρίζοντας τους δασκάλους, μπορούν να στηρίξουν τις προσπάθειες των παιδιών τους να αναλάβουν πρωτοβουλίες.
Από την πλευρά της πολιτείας: κατανομή των μαθητών σε τμήματα ολιγομελή, το οποίο αυτομάτως σημαίνει περισσότερος αναλογικά χρόνος για το κάθε παιδί να συμμετέχει, περισσότερος χρόνος να διαθέσει ο εκπαιδευτικός στο κάθε παιδί. Τμήματα στήριξης για τα παιδιά που έχουν διαφορετικό τρόπο μάθησης, για τα παιδιά που έχουν κενά. Περισσότερα μαθήματα επιλογής που θα συντονίζονται-διδάσκονται από ειδικούς π.χ. μαθήματα ψυχολογίας, εικαστικά, γενικώς καλλιτεχνικά, που προσφέρουν διαφορετικούς τρόπους έκφρασης και γενικότερα εκδήλωσης των δυνατοτήτων των μαθητών. Περισσότερη φυσική αγωγή. Που σημαίνει προσλήψεις ανάλογων ειδικοτήτων: ψυχολόγων, θεατρολόγων κλπ ακόμη και εις βάρος ειδικοτήτων και ωρών που δεσπόζουν στα τωρινά προγράμματα.
Μόρφωση καθηγητών τόσο σε θέματα διδακτικής όσο και σε θέματα διαχείρισης της τάξης, ψυχολογίας και παιδαγωγικής από το πανεπιστήμιο και συνεχείς επιμορφώσεις και αξιολογήσεις με στόχο την βελτίωση κατά τη θητεία τους στο σχολικές αίθουσες. Ψυχολογική υποστήριξη των μαθητών αλλά και των εκπαιδευτικών, συγχρονισμός των μαθημάτων, των προγραμμάτων με την πραγματική ζωή, με την καθημερινότητα τους, με τα ενδιαφέροντά τους. Προγράμματα ελαστικά, ευέλικτα, να αφήνουν περιθώρια για αλλαγές, για άλλες κινήσεις, άλλες αισθήσεις και τοποθετήσεις, για εναλλακτικές. Και βιβλία να στηρίξουν αυτόν τον νέο τρόπο και δυνατότητα επιλογής βιβλίου, αφού στο δωρεάν, υποτίθεται, δημοκρατικό εκπαιδευτικό μας σύστημα παρατηρείται η δικτατορία του ενός βιβλίου. Μαθήματα με ελεύθερη θεματολογία π.χ. τύπου ( και ουσίας ) project βοηθούν στην ανάληψη πρωτοβουλιών, αλλά χρειάζονται υποστήριξη, για παράδειγμα να διεξάγονται ώρες που το μυαλό είναι ακόμη δεκτικό και ξεκούραστο και όχι κουρασμένο, για παράδειγμα όχι τις τελευταίες ώρες του ωρολογίου προγράμματος. Κατά τη διάρκειά τους οι μαθήτριες-ες να μπορούν να ερευνούν τα δικά τους ερωτήματα, δουλεύοντας με μεθόδους ομαδοσυνεργατικές με τη συνεργασία ειδικών, εάν υπάρξει ανάγκη.
Και κατάργηση των βαθμών. Ναι! Οι βαθμοί οδηγούν στις συγκρίσεις και σε αυτές κάποιος φαίνεται να υπολείπεται από τους άλλους, να έχει ένα έλλειμμα, να εκτιμάται εντέλει ως κατώτερος. Οι βαθμοί λειτουργούν ως φόβητρο και, επιτρέψτε μου, μαγαρίζουν τις συναντήσεις μαθητών και καθηγητών. Άρα η αξιολόγηση μπορεί να εφαρμόζεται χωρίς την χρησιμοποίηση βαθμών, αλλά να είναι περιγραφική ( υπάρχουν κι άλλες, π.χ. αυθεντική ΄΄αξιολόγηση΄΄ ), επικεντρωμένη στην πρόοδο που κάνει ο μαθητής σε σύγκριση με τα πρότερα επιτεύγματα του, υποδεικνύοντας πού και πώς μπορεί να βελτιωθεί και έτσι σιγά σιγά να αυτενεργεί και να φτάσει να πρωταγωνιστεί. Αν χρησιμοποιούνται χαρακτηρισμοί, να είναι προσεκτικά διατυπωμένοι, γιατί αυτοί μπορεί να αποδειχθούν πιο επικίνδυνοι για τον ψυχισμό των παιδιών. Και ένα βήμα πιο πέρα: όχι έπαινος που επιβραβεύει αυτόν που υπακούει, μπράβο σου που με υπάκουσες, αλλά αντίθετα πρόθεση και διάθεση και στάση ενθαρρυντική.
Και λιγότερη διδακτέα ύλη. Παλεύουμε με τη διδακτέα ύλη, βιαζόμαστε με τη διπλή της σημασία. Δεν μας μένει χρόνος να σταθούμε σε μικρά απλά ερωτήματα, π.χ. τι μπορεί να σκεφτεί μόνος του ο μαθητής; τι μπορεί να βρει; τι μπορεί να επινοήσει; Αυτά, αν τον αφήσουμε να τα δοκιμάσει μόνος του, κάτι θα πετύχει, κάτι ίσως μικρό, με μία όμως ιδιαίτερη αξία, αφού θα του μεγαλώσει την εκτίμηση στον εαυτό του. Θα υπάρχει καθυστέρηση, αρχικά τουλάχιστον. Μπορεί μάλιστα να βλέπουμε και εφιάλτες, με τον μπαμπούλα της διδακτέας ύλης πρωταγωνιστή. Θα αποζημιωθούμε όμως με τη μεγαλύτερη συμμετοχή των παιδιών, ενώ και η μάθηση συνεχώς θα επιταχύνεται.
Και στόχευση αλλού. Καθορίζουμε στόχους διδακτέας ύλης και ρίχνουμε το βάρος εκεί, χωρίς να δίνουμε τόσο σημασία στη διαδικασία, που μπορεί να γίνει ένα υπέροχο ταξίδι. Βάζουμε στο τέρμα, στην άκρη της μάθησης, Ιθάκες υπό αμφισβήτηση. Και αφήνουμε τους μικρούς ταξιδευτές μας χωρίς εφόδια. Χωρίς ενδιαφέρον. Τουρίστες. Περαστικοί. Όχι πρωταγωνιστές. Δεν θυμάμαι ποιος το είπε, ίσως ο Καζαντζάκης, ίσως ο Κακριδής και δεν θυμάμαι την ακριβή διατύπωση, πως στόχος, έργο του καλού δασκάλου είναι συνεχώς να αχρηστεύεται, μία πορεία αυτοαχρήστευσης. Μια πορεία που θα δώσει τη δυνατότητα στη μαθήτρια και τον μαθητή να λάμψουν.
Εξετάζοντας το γενικότερο πλαίσιο: καταπολέμηση της ανισότητας. Κανένα σχολείο και κανένα παιδί να μη μένει πίσω. Αντί να στιγματίζονται τα σχολεία μαζί και τα παιδιά ως αποτυχημένα, να υποστηρίζονται με περισσότερο χρόνο και χρήμα και ποιοτικότερη εκπαίδευση ως εξελίξιμα.

Υ.Γ. Ευχαριστώ από την καρδιά μου τους μαθητές του Γ2 του 1ου Λυκείου Νέας Φιλαδέλφειας με τους οποίους συνεργάζομαι φέτος στο μάθημα των Νέων Ελληνικών. Μου ανέδειξαν πτυχές του θέματος που δεν είχα σκεφτεί και μοιράστηκαν τις ιδέες τους παρά τη βία τον επερχόμενων πανελλαδικών. Η ευθύνη, βεβαίως, της τελικής γραφής, που γίνεται από αυτή τη στιγμή αντικείμενο κριτικής, βαραίνει αποκλειστικά εμένα. Zητώ, επίσης, συγνώμη που μνημονεύω μόνο Κακριδή και Καζαντζάκη και, βεβαίως, για το ακατάστατο των ιδεών, που όμως αλλιώς, ίσως το κείμενο να έχανε σε πνοή.

Βαγγέλης Δήμας, φιλόλογος