Παιδεία και Σύνταγμα

Του Ανδρέα Γ. Δημητρόπουλου
Συνταγματολόγου – Καθηγητή Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Παιδεία με την ευρύτερη έννοια του όρου είναι η γνωσιολογική και καλλιτεχνική καλλιέργεια του ανθρωπίνου πνεύματος, όπως πραγματοποιείται μέσω συγκεκριμένης διαδικασίας. Ο όρος «παιδεία» γίνεται αντιληπτός με δύο αδιαχώριστες έννοιες, ουσιαστική και τυπική (που αντιστοιχούν στις δύο ανάλογες έννοιες του όρου «καλλιέργεια»). Κατά κυριολεξία πρόκειται για δύο διαστάσεις υλική και πνευματική, του ιδίου δισυπόστατου αγαθού. Η συνταγματική προστασία της παιδείας αφορά και τις δύο αυτές έννοιες. Η παιδεία προστατεύεται από τον συντακτικό νομοθέτη και ως «ουσία», ως εκπαιδευτική ύλη και ως διαδικασία, ως εκπαιδευτικό δηλαδή σύστημα.Η παιδεία αποτελεί το υπόβαθρο της πνευματικής υπόστασης του ανθρώπου. Είναι καθοριστική για την ανάπτυξη των πνευματικών ιδιοτήτων και ικανοτήτων του ανθρώπου. Αποτελεί τη βάση για την εξέλιξη του ατόμου αλλά και της κοινωνίας. Οι Αρχαίοι έλληνες είχαν συνειδητοποιήσει τη σημασία της παιδείας και έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην εκπαίδευση των νέων.

Η παιδεία προστατεύεται στο ισχύον Σύνταγμα ως θεσμός (ή σύνολο θεσμών) και με τη μορφή δηλαδή των ατομικών δικαιωμάτων, που απορρέουν από τους εκπαιδευτικούς θεσμούς. Το Σύνταγμα κατοχυρώνει στο άρθρο 16 την ελευθερία της παιδείας ως συνταγματική αρχή, στην οποία πρέπει να βασίζεται και η παραπέρα διάπλαση του εκπαιδευτικού συστήματος. Παράλληλα κατοχυρώνεται συνταγματικό ατομικό δικαίωμα παιδείας ως μητρικό δικαίωμα, από το οποίο πηγάζουν μερικότερα δικαιώματα του εκπαιδευτικού χώρου. Οι διατάξεις του άρθ. 16 δεν περιέχονται στον κατάλογο του άρθ. 110 παρ. 1 ούτε ανήκουν σε εκείνες που καθορίζουν τη βάση και τη μορφή του πολιτεύματος ως Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας και είναι κατά συνέπεια δυνατή η αναθεώρησή τους. Η παιδεία κατοχυρώνεται θεσμικά (εκπαιδευτικοί θεσμοί π.χ. πανεπιστήμια κ.λπ.). Ο συντακτικός νομοθέτης κατοχυρώνει επίσης την συνταγματική αρχή της ελευθερίας της παιδείας. Κατά την επιταγή του Σ, όπως συνάγεται από την παρ. 1 αλλά και από όλες τις διατάξεις του άρθρου 16, «η παιδεία είναι ελεύθερη». Επιταγή του συντακτικού νομοθέτη είναι η δημιουργία «ελεύθερου» και «ανοικτού» εκπαιδευτικού συστήματος. Οι ρυθμίσεις του κοινού νομοθέτη θα πρέπει να είναι σύμφωνες προς τη ρύθμιση αυτή. Η ελευθερία της παιδείας τελεί σε αρμονία με την γενικότερη ελευθερία του πνευματικού χώρου και την ελευθερία των ιδεών. Η παιδεία προστατεύεται στο άρθρο 16 και με την μορφή ατομικών δικαιωμάτων, που απορρέουν από τους εκπαιδευτικούς θεσμούς. Το Σ κατοχυρώνει υπέρ ενός εκάστου φορέα ατομικό δικαίωμα παιδείας. Φορείς του δικαιώματος παιδείας είναι φυσικά πρόσωπα, εκπαιδευτές εκπαιδευόμενοι κ.λπ., αλλά και νομικά πρόσωπα και ενώσεις προσώπων. Ειδικά θέματα αφορούν τους ανήλικους.

Η παιδεία (κυρίως υπό ουσιαστική έννοια) έχει δύο βασικές διαστάσεις, την γνωσιολογική και την καλλιτεχνική, τις οποίες λαμβάνει υπόψη του ο συντακτικός νομοθέτης στη ρύθμιση του άρθρου 16 παρ. 1. Στην πρώτη αναφέρεται με τις λέξεις: «επιστήμη, έρευνα, διδασκαλία» και στην δεύτερη με την λέξη «τέχνη». Στην αναζήτηση και την κατοχή της γνώσης αναφέρεται η «επιστήμη» και η «έρευνα». Στη μετάδοση της γνώσης αναφέρεται η διδασκαλία. Επομένως επιστήμη, έρευνα και διδασκαλία, αποτελούν μερικότερες πλευρές της παιδείας ως γνωσιολογικού φαινομένου. Με την εκπαίδευση συνδέεται ο αθλητισμός. Η παιδεία, όπως παραπάνω προσδιορίστηκε, είναι αντικείμενο συνταγματικής προστασίας, αντικείμενο του δικαιώματος παιδείας, το αγαθό επί του οποίου ασκείται η από το δικαίωμα προερχόμενη εξουσία του φορέα. Ο συντακτικός νομοθέτης παρέχει στον φορέα του δικαιώματος εξουσία να προβαίνει σε πράξεις άμεσα συνδεόμενες με το συνταγματικό αγαθό της παιδείας. Ο συντακτικός νομοθέτης ορίζει, ότι: «η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες (Σ άρθ. 16 § 2)». Η παιδεία υπήρξε ανέκαθεν τομέας που ιδιαίτερα προσείλκυσε το κρατικό ενδιαφέρον. Με την παραπάνω διάταξη το ισχύον Σύνταγμα αναγνωρίζει ρητά το ενδιαφέρον αυτό και ανάγει την παιδεία σε βασική αποστολή του κράτους.

Ο όρος «παιδεία» με την τυπική (διαδικαστική – οργανική) έννοια αναφέρεται στην διαδικασία μέσα από την οποία παρέχεται η υπό ουσιαστική έννοια παιδεία, εκφράζει την διαδικασία μετάδοσης των γνώσεων. Με την στενότερη αυτή τυπική έννοια ο όρος παιδεία σημαίνει την «εκπαίδευση» ή και το εκπαιδευτικό σύστημα. Με την στενότερη αυτή έννοια χρησιμοποιείται ο όρος παιδεία από τον συντακτικό νομοθέτη, σε ορισμένες περιπτώσεις κυρίως όταν θέλει να αναφερθεί στο εκπαιδευτικό σύστημα. Με την ουσιαστική έννοια ο όρος «παιδεία» αναφέρεται σε πνευματικά αγαθά, στο ουσιαστικό περιεχόμενο της παιδείας, στη γνώση, στην εκπαιδευτική ύλη. Ο όρος «παιδεία» εκφράζει την γνώση, ένα σύνολο γνώσεων. Η γνώση ως πνευματικό στοιχείο της παιδείας πρέπει να γίνεται αντιληπτή όχι μόνο με τη στενή γνωσιολογική της έννοια αλλ’ ευρύτερα δηλαδή και ως καλλιτεχνική «γνώση», καλλιέργεια. Στην ευρύτερη παιδεία ανήκει επίσης η καλλιέργεια ιδανικών και προτύπων.

Η παιδεία, ανάλογα με τον φορέα, που την παρέχει, διακρίνεται σε δημόσια και ιδιωτική. Δημόσια είναι η παρεχόμενη από το κράτος (κρατική παιδεία) ή από άλλους δημόσιους εκπαιδευτικούς φορείς, οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης (δημοτική παιδεία), νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου (πανεπιστήμια κ.λπ.). Η παιδεία διακρίνεται επίσης σε κατώτερη μέση και ανώτερη (πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια). Στον πρωτοβάθμιο και δευτεροβάθμιο εκπαιδευτικό χώρο το Σύνταγμα επιτρέπει τη συνύπαρξη δημόσιων και ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων. Όσον αφορά την ανώτατη παιδεία, ο συντακτικός νομοθέτης επιτρέπει την ίδρυση και λειτουργία μόνο δημόσιων ανώτατων σχολών. Το Σύνταγμα αναφέρεται ειδικά στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια. Νόμος ορίζει τις προϋποθέσεις και τους όρους χορήγησης άδειας για την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων, που δεν ανήκουν στο Κράτος, τα σχετικά με την εποπτεία που ασκείται πάνω σ’ αυτά, καθώς και την υπηρεσιακή κατάσταση του διδακτικού προσωπικού τους. Η παρεχόμενη παιδεία διακρίνεται σε κατώτερη (προσχολική αγωγή, δημοτικό), μέση (γυμνάσιο, λύκειο), ανώτερη (άρθρο 16 παρ. 7 Σ) και ανώτατη (άρθρο 16 παρ. 5 και 6 Σ). Έως πρόσφατα, η ανώτερη εκπαίδευση χορηγούνταν από τα ΤΕΙ (Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα) και η ανώτατη εκπαίδευση από τα ΑΕΙ (Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα). Με πρόσφατες, όμως, νομοθετικές ρυθμίσεις και, ιδίως, με τις ρυθμίσεις του ν. 3549/2007, τα ΤΕΙ εντάχθηκαν στην ανώτατη εκπαίδευση. Έτσι, με το άρθρο 2 παρ. 1 του ν. 3549/2007 ορίζεται ότι «Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (ΑΕΙ), κατά την έννοια του άρθρου 16 παράγραφος 5 του Συντάγματος, είναι τα ιδρύματα της ανώτατης εκπαίδευσης, η οποία αποτελείται από δύο παράλληλους τομείς: αα) τον πανεπιστημιακό τομέα, ο οποίος περιλαμβάνει τα Πανεπιστήμια, τα Πολυτεχνεία και την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και ββ) τον τεχνολογικό τομέα, ο οποίος περιλαμβάνει τα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (ΤΕΙ) και την Ανωτάτη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης».

Η παιδεία μπορεί να έχει είτε γνωσιολογική κατεύθυνση (αποσκοπούσα στη μετάδοση της γνώσης) είτε καλλιτεχνική κατεύθυνση (αποσκοπούσα στην ανάπτυξη και την προαγωγή της τέχνης). Στην καλλιτεχνική παιδεία εντάσσεται η διδασκαλία του μαθήματος των καλλιτεχνικών στο πλαίσιο της μέσης εκπαίδευσης και η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στο πλαίσιο της ανώτατης εκπαίδευσης. Η παιδεία κατοχυρώνεται στο άρθρο 16 Σ μαζί με την επιστημονική ελευθερία (παρ. 1). Επιστημονική ελευθερία και παιδεία βρίσκονται σε στενή σχέση μεταξύ τους, αφού η επιστήμη καλλιεργείται και αναπτύσσεται προεχόντως στο πλαίσιο της εκπαίδευσης, ιδίως της ανώτατης. Παρόλα ταύτα, η επιστήμη δεν ταυτίζεται με την παιδεία, δεδομένου ότι η επιστήμη μπορεί να αναπτυχθεί και να καλλιεργηθεί και εκτός του εκπαιδευτικού συστήματος. Τα ανωτέρω ισχύουν και για τη σχέση μεταξύ παιδείας και τέχνης, η οποία μπορεί να αναπτυχθεί τόσο εντός του εκπαιδευτικού συστήματος (π.χ. Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών) όσο και εκτός αυτού.

Η ελευθερία της παιδείας έχει θετικό και αρνητικό περιεχόμενο. Η θετική ελευθερία είναι ελευθερία συμμετοχής, ενώ αντίθετα η αρνητική είναι ελευθερία αποχής από την παιδεία. Στη γενικότερη ελευθερία της παιδείας περιέχεται η θετική και αρνητική ελευθερία εκπαίδευσης. Ο φορέας του δικαιώματος είναι καταρχήν ελεύθερος να αποφασίσει, αν θα εκπαιδευθεί. Την αρνητική ελευθερία παιδείας σχετικοποιεί η διάταξη της παραγράφου 3 του άρθρου 16, η οποία ορίζει, ότι τα έτη υποχρεωτικής φοίτησης δεν μπορεί να είναι λιγότερα από εννέα. Η αρνητική ελευθερία εκπαίδευσης κάμπτεται από τον έντονο χαρακτήρα της και ως υποχρέωσης. Στο Σύνταγμα (άρθ. 16 § 3) ορίζεται όμως ότι τα έτη υποχρεωτικής φοίτησης δεν μπορεί να είναι λιγότερα από εννέα. Με τη διάταξη αυτή ο συντακτικός νομοθέτης εισάγει εξαίρεση στην (αρνητική) ελευθερία της παιδείας. Το Σύνταγμα καθιερώνει την αρχή της υποχρεωτικής φοίτησης. Η παιδεία κατά τα πρώτα της στάδια δεν αποτελεί επομένως απλά και μόνο δικαίωμα αλλά και υποχρέωση. Η υποχρεωτικότητα της φοίτησης δεν αναφέρεται μόνον στον φορέα του δικαιώματος, αλλά και προς τα πρόσωπα, που έχουν την επιμέλεια, τα οποία όχι μόνον δεν δικαιούνται να μην παρεμποδίσουν, αλλ’ οφείλουν και να μεριμνήσουν σχετικά. Η παιδεία προστατεύεται ενεργητικά και παθητικά, ως πομπός και ως δέκτης, προστατεύονται δηλαδή και τα δύο μέρη της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Προστατεύεται ως ελευθερία των διδασκόντων αλλά και ως ελευθερία των διδασκομένων. Η ελευθερία παιδείας είναι καταρχήν υλική ελευθερία πρόσβασης στην παιδεία που σημαίνει δυνατότητα υλικής πρόσβασης στα εκπαιδευτήρια και στα μέσα παιδείας. Είναι αντίθετη προς το Σύνταγμα η απαγόρευση ή και η παρεμβολή ουσιαστικών εμποδίων στην παιδεία οποιασδήποτε βαθμίδας. Ο φορέας του δικαιώματος είναι καταρχήν ελεύθερος να επιλέξει εκπαιδευτήριο. Στα εκπαιδευτικά δικαιώματα ανήκει και το δικαίωμα επιλογής του εκπαιδευτηρίου, δημοσίου ή ιδιωτικού ή και συγκεκριμένης εκπαιδευτικής κατεύθυνσης. Παράλληλα η παιδεία είναι ελεύθερη, εφόσον είναι προσιτή. Στη γενικότερη ελευθερία της παιδείας ανήκει η ελεύθερη πρόσβαση σε αυτήν.

Η πνευματική ελευθερία της παιδείας αναφέρεται στο περιεχόμενό της, στην εκπαιδευτική δηλαδή ύλη (τη γνωσιολογική και την καλλιτεχνική). Ο φορέας του δικαιώματος είναι ελεύθερος να καθορίσει τη γενικότερη κατεύθυνση αλλά και το περιεχόμενο των σπουδών του. Ελευθερία παιδείας σημαίνει ελευθερία γνώσης, ελευθερία μετάδοσης των γνώσεων. Η ελευθερία της παιδείας, ως ελευθερία των γνώσεων συναντάται με την ελευθερία των ιδεών. Η ελευθερία παιδείας ως ελευθερία επιλογής και καθορισμού του περιεχομένου των σπουδών, είναι ελευθερία, που αναπτύσσεται βασικά στις ανώτερες εκπαιδευτικές βαθμίδες και ασκείται, εφόσον πρόκειται για ανηλίκους, από εκείνους που έχουν την κατά νόμο επιμέλεια. Το δικαίωμα παιδείας αναγνωρίζεται καταρχήν ως αμυντικό κατά του κράτους. Το κράτος οφείλει καταρχήν να απέχει από κάθε ενέργεια που θα παρακώλυε το δικαίωμα παιδείας. Το δικαίωμα παιδείας ως αμυντικό δικαίωμα δεν στρέφεται μόνο κατά του κράτους, αλλ’ ενάντια σε κάθε επιθετική ανθρώπινη ενέργεια. Η «τριτενέργεια» του αμυντικού δικαιώματος παιδείας προκύπτει επιπρόσθετα από την ειδικά προβλεπόμενη προστατευτική του διάσταση. Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους, οφείλει επομένως το κράτος να την προστατεύει από κάθε επιθετική ενέργεια οποιασδήποτε μορφής ιδιωτικής εξουσίας. Το προστατευτικό περιεχόμενο του δικαιώματος προκύπτει, όχι μόνο από τη γενική θεμελίωση για τον προστατευτικό χαρακτήρα των σύγχρονων συνταγματικών δικαιωμάτων, αλλά και από την ίδια την λεκτική διατύπωση της διάταξης, που ανάγει την παιδεία σε βασική αποστολή του κράτους. Η παιδεία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα συνταγματικά διαμορφωμένου κοινωνικού δικαιώματος. Το ισχύον Σύνταγμα αναγνωρίζει το δικαίωμα παιδείας και ως εξασφαλιστικό/διεκδικητικό δικαίωμα. Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια (Σ άρθ. 16 παρ. 4). Το Κράτος ενισχύει τους σπουδαστές που διακρίνονται, καθώς και αυτούς που έχουν ανάγκη από βοήθεια ή ειδική προστασία, ανάλογα με τις ικανότητές τους. Η παιδεία αποτελεί το μόνο κοινωνικό δικαίωμα του οποίου το εξασφαλιστικό περιεχόμενο κατά τρόπο κατηγορηματικό κατοχυρώνεται συνταγματικά. Η παιδεία κατοχυρώνεται στο ελληνικό Σύνταγμα ως κοινωνικό αγαθό.

www.greeklaws.com/pubs/uploads/2804.pdf

Το μέλλον ενός λαού εξαρτάται από τη παιδεία του. Χαρακτηριστική είναι η ρήση του Βίκτωρος Ουγκώ: «Πείτε μου τα ιδανικά των νέων σας να σας πω το μέλλον της φυλής σας».