Ο Πληροφορικός γραμματισμός στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση

Δρ Παναγιώτης Τσιωτάκης

Καθηγητής Πληροφορικής

Το παρόν άρθρο έχει ως στόχο να υπενθυμίσει το Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος ΤΠΕ για το Δημοτικό Σχολείο, που εφαρμόστηκε με επιτυχία (σύμφωνα με την αξιολόγηση που έχει ολοκληρωθεί) πιλοτικά σε 80 Δημοτικά Σχολεία σε όλη την Ελλάδα, και που έχει μείνει στα συρτάρια του Υπουργείου Παιδείας εδώ και 4 έτη. Το Πρόγραμμα Σπουδών θα έπρεπε ήδη να υλοποιείται σε όλα τα Δημοτικά Σχολεία που αποκαλούνται ΕΑΕΠ. Ας ελπίσουμε ότι δεν θα γίνει το λάθος -για άλλη μια φορά- και επιστρέψουμε στο παρελθόν, υποθηκεύοντας των μέλλον των παιδιών μας.

Στο παρακάτω κείμενο, απαντάται τόσο αν είναι αναγκαίο ως διακριτό γνωστικό αντικείμενο, όσο και ποιο είναι το προφίλ του εκπαιδευτικού που πρέπει να το υποστηρίξει.

Μάθημα Πληροφορικού γραμματισμού στο Δημοτικό

Οι μαθητές πρέπει να επωφελούνται από την εκμάθηση και αξιοποίηση τόσο των παραδοσιακών/σύγχρονων αλλά και των αναδυόμενων τεχνολογιών που διαμορφώνουν τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Με την εφαρμογή γνώσεων και πρακτικών δεξιοτήτων και διαδικασιών, χρησιμοποιώντας τεχνολογίες και άλλους πόρους για τη δημιουργία καινοτόμων λύσεων, σε ατομικό και συνεργατικό επίπεδο, οικοδομείται και αναπτύσσεται η γνώση, καλλιεργείται η κατανόηση αλλά και οι δεξιότητες που απαιτούνται, ώστε οι μαθητές να ανταποκριθούν δημιουργικά στις τρέχουσες και μελλοντικές ανάγκες της ζωής τους.

Τα σχετικά Προγράμματα Σπουδών Πληροφορικού γραμματισμού στην Υποχρεωτική Εκπαίδευση πρέπει να είναι προσανατολισμένα στην καλλιέργεια δεξιοτήτων, στη συνεργασία, τον πειραματισμό, στην ανάπτυξη της κριτικής και υπολογιστικής σκέψης, της αφαιρετικής σκέψης, της εφευρετικότητας, της αναλυτικής και συνθετικής ικανότητας, της δομημένης επίλυσης προβλημάτων.

Η πρακτική φύση της περιοχής των ΤΠΕ δεσμεύει τους μαθητές στην κριτική και δημιουργική σκέψη και στην κατανόηση αλληλεξαρτώμενων συστημάτων για την επίλυση σύνθετων προβλημάτων. Μέσω του πειραματισμού και της επίλυσης προβλημάτων, της προτυποποίησης και της αξιολόγησης ενσταλάζει στους μαθητές την αξία του σχεδιασμού και της αναθεώρησης διαδικασιών για την υλοποίηση ιδεών. Οι μαθητές έχουν, ακόμη, την ευκαιρία να διερευνήσουν τη χρήση και τις επιπτώσεις των τεχνολογικών λύσεων σε θέματα όπως ισότητα, ηθική, προσωπικές και κοινωνικές αξίες.

Γενικοί Σκοποί ενός σύγχρονου μαθήματος Πληροφορικού γραμματισμού είναι:

– διερεύνηση, σχεδιασμός, προγραμματισμός, διαχείριση, δημιουργία και αξιολόγηση λύσεων,

– δημιουργικότητα και καινοτομία με χρήση παραδοσιακών, σύγχρονων και αναδυόμενων ΤΠΕ,

– συνειδητοποιημένες και ηθικά ορθές αποφάσεις σχετικά με τον ρόλο, τις επιπτώσεις και τη χρήση των ΤΠΕ στην οικονομία, το περιβάλλον και την κοινωνία για ένα βιώσιμο μέλλον,

– δέσμευση σε δράσεις ΤΠΕ με αυτοπεποίθηση και υπευθυνότητα και επιλογή κατάλληλων τεχνολογιών, υλικών, πληροφοριών, συστημάτων, κατασκευών, εργαλείων και εξοπλισμού για τον σχεδιασμό και τη δημιουργία λύσεων,

– ανάλυση και αξιολόγηση προβλημάτων, αναγκών ή ευκαιριών για τον εντοπισμό και τη δημιουργία λύσεων.

Θα πρέπει επίσης, να τονιστούν τα συμπεράσματα της πρόσφατης έκθεσης του ΟΟΣΑ, όπου συμμετείχαν πολλές χώρες, που έλαβαν μέρος στο PISA [OECD (2015). Students, Computers and Learning: Making the Connection, PISA, OECD Publishing.http://dx.doi.org/10.1787/9789264239555-en], σχετικά με τις επιδράσεις των ΤΠΕ στα μαθησιακά αποτελέσματα. Κάποιοι προσπάθησαν να αναδείξουν τον προβληματισμό που εκφράζεται για να καταλήξουν στο ότι δεν χρειάζονται οι ΤΠΕ στο Ελληνικό Σχολείο (;;;). Παρατίθεται μεταφρασμένο το συμπέρασμα της σελίδας 191 της έκθεσης:

‘’Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι τα σχολεία και τα εκπαιδευτικά συστήματα, σε γενικές γραμμές, δεν είναι έτοιμα να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες της τεχνολογίας. Κενά στις ψηφιακές δεξιότητες τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των μαθητών, δυσκολίες στον εντοπισμό ψηφιακών πηγών μάθησης υψηλής ποιότητας μεταξύ πολλών άλλων χαμηλής ποιότητας, έλλειψη σαφήνειας μαθησιακών στόχων, και ανεπαρκής παιδαγωγική προετοιμασία για ουσιαστική εμπλοκή της τεχνολογίας στη μάθηση και στα προγράμματα σπουδών, δημιουργεί ένα χάσμα μεταξύ προσδοκιών και πραγματικότητας. Αν αυτές οι προκλήσεις δεν αντιμετωπιστούν ως μέρος της σχετικής στρατηγικής των σχολείων και των αρχών χάραξης εκπαιδευτικής πολιτικής, η τεχνολογία μπορεί να κάνει περισσότερο κακό παρά καλό στην αλληλεπίδραση μαθητή-δασκάλου που στηρίζει τη βαθιά εννοιολογική κατανόηση και την ανωτέρου επιπέδου σκέψη.

…

Αυτό δείχνει ότι η επιτυχής ενσωμάτωση της τεχνολογίας στην εκπαίδευση δεν αποτελεί τόσο θέμα επιλογής συσκευής, καθορισμού ιδανικής ποσότητας χρόνου για τη χρήση της, καλύτερου λογισμικού ή πρόσβασης σε ψηφιακό υλικό. Τα βασικά στοιχεία για την επιτυχία είναι οι εκπαιδευτικοί, η εκπαιδευτική ηγεσία και οι φορείς λήψης αποφάσεων που έχουν το όραμα και την ικανότητα να πραγματοποιήσουν τη σύνδεση μεταξύ των σπουδαστών, των υπολογιστικών συσκευών και της μάθησης.’’

Ακολουθούν αποσπάσματα από το νέο Πρόγραμμα Σπουδών για τον Πληροφορικό γραμματισμό στο Δημοτικό και τον σχετικό Οδηγό για τον Εκπαιδευτικό (http://ebooks.edu.gr/new/ps.php).

Νέο Πρόγραμμα Σπουδών ΤΠΕ Δημοτικού (αποσπάσματα)

Οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών (ΤΠΕ) αποτελούν δομική συνιστώσα της σύγχρονης κοινωνίας και έχουν επηρεάσει καθοριστικά κάθε πτυχή της καθημερινότητας του πολίτη (διοίκηση, οικονομία, εκπαίδευση, πολιτισμός, ψυχαγωγίας κ.λπ.). Η αλματώδης ανάπτυξη και διάδοση των ΤΠΕ, ο τεράστιος όγκος και η πολλαπλότητα της διαθέσιμης σήμερα ψηφιακής πληροφορίας, σε συνδυασμό με την ταχύτατη παραγωγή νέας γνώσης, διαμορφώνουν ένα νέο κοινωνικό, πολιτισμικό και εκπαιδευτικό περιβάλλον.

Στο πλαίσιο αυτό, οι ΤΠΕ αποτελούν βασικό εργαλείο για τον μετασχηματισμό του σχολείου, την υποστήριξη και ενίσχυση της μάθησης και, τελικά, την αναβάθμιση του εκπαιδευτικού αποτελέσματος. Τα νέα περιβάλλοντα των ΤΠΕ αλλάζουν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση, συγκεντρώνουν, αναλύουν, αναπαριστάνουν και παρουσιάζουν την πληροφορία, επικοινωνούν και συνεργάζονται μεταξύ τους. Διαμορφώνουν και καθορίζουν νέου τύπου ικανότητες που πρέπει να καλλιεργήσουν οι μαθητές στα πλαίσια των βασικών τους σπουδών, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούν τις ΤΠΕ με αποτελεσματικό, δημιουργικό καιδεοντολογικά ορθό τρόπο.

Ο όρος πληροφορικός γραμματισμός (ICT literacy) περιγράφει την ικανότητα των μαθητών να χρησιμοποιούν τις σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες, τα εργαλεία επικοινωνίας και τις δικτυακές υπηρεσίες για την προσπέλαση, διαχείριση, ενσωμάτωση, αξιολόγηση, δημιουργίακαι επικοινωνία πληροφοριών, με στόχο την επίλυση προβλημάτων και, τελικά, τη μάθηση και τη συνεχή τους ανάπτυξη.

Στα σύγχρονα Προγράμματα Σπουδών ο πληροφορικός γραμματισμός θεωρείται γνωστικό-μαθησιακό αντικείμενο αντίστοιχης σπουδαιότητας με τον γλωσσικό γραμματισμό (literacy), τα μαθηματικά και τον επιστημονικό γραμματισμό (scientific literacy). Κατά συνέπεια, η ένταξη των ΤΠΕ στο Δημοτικό Σχολείο δεν έχει ως στόχο την εξοικείωση των μαθητών με τους υπολογιστές και με συγκεκριμένα λογισμικά ούτε, πολύ περισσότερο, την κατάρτισή τους σε εφήμερες τεχνολογικές δεξιότητες. Στοχεύει στην ανάπτυξη γνωστικών δεξιοτήτων και στην ενίσχυση των μαθησιακών ικανοτήτων των μαθητών (διερεύνηση, κριτική σκέψη, μοντελοποίηση λύσεων, συνθετική ικανότητα, δημιουργικότητα, ικανότητες επικοινωνίας και συνεργασίας) και στην προετοιμασία τους για τη συμμετοχή τους στη σύγχρονη κοινωνία της γνώσης (knowledge society).

Το Νέο Πρόγραμμα Σπουδών διαρθρώνεται σε τέσσερις αλληλοεξαρτώμενες συνιστώσες, ακολουθώντας τα σύγχρονα θεωρητικά και ερευνητικά πορίσματα και ενσωματώνοντας στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα στοιχεία από τις διεθνείς τάσεις και πρακτικές.

Οι μαθητές υλοποιούν στον υπολογιστή κατάλληλες δραστηριότητες, κλιμακούμενης δυσκολίας, οι οποίες στοχεύουν στη συνδυασμένη ανάπτυξη τεχνικών, γνωστικών και κοινωνικών ικανοτήτων με στόχο την επίλυση προβλημάτων από το σχολικό πρόγραμμα σπουδών και τη σύγχρονη κοινωνική ζωή. Το προτεινόμενο πλαίσιο ανάπτυξης των μαθητών στις ΤΠΕ συνίσταται σε τέσσερις διαστάσεις (συνιστώσες) αντίστοιχες με τη διάρθρωση του Π.Σ.

α) Τεχνολογική: τεχνικές γνώσεις σε θεμελιώδεις έννοιες ΤΠΕ (π.χ. υλικό, λογισμικό, αρχείο, δίκτυο κ.λπ.), και ικανότητες χρήσης βασικών περιβαλλόντων των ΤΠΕ (εκπαιδευτικό λογισμικό, επεξεργασία κειμένου, εννοιολογική χαρτογράφηση, λογισμικό παρουσιάσεων, υπηρεσίες Διαδικτύου κ.λπ.).

β) Γνωστική: θεμελιώδεις-διαχρονικές δεξιότητες αξιοποίησης των ΤΠΕ ως εργαλεία έρευνας, δημιουργίας, επικοινωνίας και μάθησης στα πλαίσια όλων των μαθημάτων του Π.Σ. αλλά και της καθημερινής σχολικής ζωής των μαθητών.

γ) Επίλυση προβλήματος (problem solving): Αφορά στην εφαρμογή και ολοκλήρωση τεχνικών και γνωστικών δεξιοτήτων με στόχο την επίλυση προβλημάτων. Στο ανώτατο επίπεδο, ο άξονας αυτός περιλαμβάνει δεξιότητες δημιουργικότητας, καινοτομίας και αλλαγής στάσεων και κοινωνικών συμπεριφορών για τις ΤΠΕ.

δ) Κοινωνικές δεξιότητες: Οι μαθητές αναπτύσσουν εκείνες τις κοινωνικές στάσεις και δεξιότητες που διαμορφώνουν τη σύγχρονη ψηφιακή κουλτούρα. Η διάσταση αυτή διατρέχει οριζόντια όλες τις θεματικές ενότητες και αφορά σε ζητήματα διαχείρισης και αξιοποίησης πληροφοριών από δικτυακές πηγές, ηλεκτρονικής ασφάλειας, προστασίας προσωπικών δεδομένων, ηθικής και δεοντολογίας κ.λπ.).

Νέα στοιχεία που εισάγει το Πρόγραμμα Σπουδών ΤΠΕ

• Το μάθημα είναι εργαστηριακό και διεξάγεται στο Εργαστήριο υπολογιστών. Διδάσκεται 1 ώρα την εβδομάδα στην Α’ και Β’ τάξη, ενώ στις υπόλοιπες τάξεις του Δημοτικού για 2 συνεχόμενες ώρες την εβδομάδα. Έτσι, επιμηκύνεται ο μαθησιακός χρόνος και οι μαθητές έχουν αυξημένες δυνατότητες να διερευνήσουν, να πειραματιστούν, να συνεργαστούν, να σχεδιάσουν και να αναπτύξουν σύνθετα ψηφιακά έργα με ποικίλα εργαλεία των ΤΠΕ.
• Προωθείται η ενεργός συμμετοχή, η συνεργασία και η αυτόνομη ανάπτυξη όλων των μαθητών στις ΤΠΕ. Οι μαθητές χρησιμοποιώντας ποικίλα εργαλεία ΤΠΕ υλοποιούν ασκήσεις, δραστηριότητες, ολοκληρωμένες εργασίες και σχέδια έρευνας. Αναπτύσσουνολοκληρωμένα ψηφιακά έργα, τα οποία διατηρούνται στον ηλεκτρονικό τους φάκελο (e-portfolio).
• Εισάγονται με συστηματικό τρόπο στην καθημερινή πρακτική του μαθήματος τα σχέδια έρευνας (projects), μικρής και μεγάλης διάρκειας (πολυμεσικές και συνθετικές εργασίες, προγραμματισμός και ρομποτική, ερευνητικές μελέτες, ιστοεξερευνήσεις, wikis, blogs, ηλεκτρονικές συζητήσεις κ.λπ.). Αυτά σχεδιάζονται από τον εκπαιδευτικό με βάση τις ικανότητες και τα ενδιαφέροντα των μαθητών, καθώς και τη σύνδεση με την τοπική κοινωνία, τη σχολική και κοινωνική ζωή.
• Υιοθετείται η σπειροειδής προσέγγιση, ώστε ο εκπαιδευτικός να επανέρχεται, με κάθε ευκαιρία (ειδικά κατά την υλοποίηση σχεδίων έρευνας) σε δραστηριότητες που βασίζονται στη χρήση πολλαπλών εργαλείων λογισμικού.
• Το Π.Σ. των ΤΠΕ είναι ανοιχτό και δίνει στον εκπαιδευτικό την ελευθερία να καθορίσει τις διδακτικές τροχιές που θα ακολουθήσει, τη διάρθρωση και το χρονοπρογραμματισμό της ύλης.

Η ανάπτυξη των μαθητών του Δημοτικού στις ΤΠΕ προτείνεται ολοκληρωμένα και ισόρροπα και στις τέσσερις διαστάσεις. Στον πίνακα παρουσιάζονται οι άξονες γύρω από τους οποίους διαρθρώνονται οι μαθησιακοί στόχοι του Π.Σ. για τον Πληροφορικό γραμματισμό. Ο γενικός σκοπός του νέου Π.Σ. του μαθήματος των ΤΠΕ είναι όλοι οι μαθητές να έχουν τις ευκαιρίες να αναπτύξουν τουλάχιστον τις προτεινόμενες ικανότητες (γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις) μέσα από την υλοποίηση δραστηριοτήτων με ποικίλα εργαλεία ΤΠΕ. Απώτερος στόχος είναι η προετοιμασία των μαθητών για τις γυμνασιακές τους σπουδές, όπου αναμένεται να αξιοποιήσουν τις ΤΠΕ, σε όλο το φάσμα του Π.Σ. του Γυμνασίου, ως εργαλείο έρευνας, επικοινωνίας, συνεργασίας και μάθησης.

Αξιοποίηση εργαλείων Web 2.0

Με βάση την παραπάνω προβληματική, έχουν ενταχθεί και προτείνονται εργαλεία Web 2.0, όπως τα εκπαιδευτικά ιστολόγια, τα wikis και οι ιστοεξερευνήσεις (WebQuests). Η εκπαιδευτική αξιοποίησή τους, κάτω από τον κατάλληλο σχεδιασμό, δεν στοχεύει απλά να ενισχύσει τις τεχνικές και επικοινωνιακές δεξιότητες των μαθητών αλλά, κυρίως, να ενεργοποιήσει τους μαθητές προσφέροντάς τους πολλαπλές ευκαιρίες για μάθηση. Οι εκπαιδευτικές εφαρμογές των εργαλείων Web 2.0

• ενθαρρύνουν την ενεργητική και αυτορυθμιζόμενη μάθηση
• προωθούν το διάλογο, την έκφραση ιδεών, τη διαπραγμάτευση απόψεων, την κριτική καιαναστοχαστική σκέψη (reflective thinking)
• προωθούν και ενισχύουν την αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών και τη συνεργατική μάθηση
• υποστηρίζουν και προωθούν τη μετάβαση των μαθητών από την απλή διαχείριση πληροφοριών και την επιφανειακή μάθηση στη βαθύτερη κατανόηση και οικοδόμηση νέων γνώσεων
• μετασχηματίζουν το πλαίσιο τη διδασκαλίας και της μάθησης παρέχοντας πολλαπλές ευκαιρίες για διαμοίραση και συνδημιουργία περιεχομένου
• υποστηρίζουν τη συνεργασία, την ομαδική εργασία και, τελικά, τη μάθηση σε χρόνο και χώρο εκτός της σχολικής τάξης.

Αξιολόγηση των μαθητών

Η ουσιαστική αξιολόγηση της ανάπτυξης των μαθητών στις ΤΠΕ δεν μπορεί να υλοποιηθεί με τη χρήση συμβατικών τεστ ή διαγωνισμάτων με χαρτί και μολύβι. Οι μαθητές χρησιμοποιώντας ποικίλα εργαλεία ΤΠΕ δημιουργούν ολοκληρωμένα ψηφιακά έργα, με στόχο την επίλυση των προβλημάτων που αναθέτει ο εκπαιδευτικός. Τα έργα κάθε μαθητή αποθηκεύονται και διατηρούνται σε ηλεκτρονικό φάκελο (e–portfolio), ο οποίος τηρείται τοπικά ή στην ψηφιακή πλατφόρμα της τάξης. Η εργασία κάθε μαθητή και τα έργα που δημιουργεί στα πλαίσια του μαθήματος αξιοποιούνται, τόσο για τη διαμορφωτική αξιολόγηση και καθοδήγησή του, ώστε να αναδειχθούν οι ενδεχόμενες αδυναμίες και να βελτιώσει τα αποτελέσματά του, όσο και για τη συνολική αξιολόγησή του στο μάθημα.