Η Ορθοδοξία, το Φανάρι και ο Καζαντζάκης
Του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου
Από τις 8 έως τις 12 Μαΐου 2016 διεξήχθη στα κτίρια της Ορθόδοξης Ακαδημίας Κρήτης (ΟΑΚ), όπου θα λάβει χώρα και η πολυσυζητημένη Πανορθόδοξη Σύνοδος, Συνέδριο, με θέμα «Ορθοδοξία και λογοτεχνία». Το συνδιοργάνωσαν η ΟΑΚ και η Τοπική Επιτροπή Χανίων της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη. Η δεύτερη συνεδρία ήταν αφιερωμένη στον Νίκο Καζαντζάκη. Για το συνέδριο και τον Νίκο Καζαντζάκη μίλησε στην «Πεμπτουσία» και στην Κατερίνα Χουζούρη ο Διευθυντής της ΟΑΚ κ. Κων. Ζορμπάς.

Ο κ. Ζορμπάς είναι θερμός υποστηρικτής του Νικ. Καζαντζάκη. Τον θεωρεί «ένθεο συγγραφέα», δηλαδή, κατά το λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, «θεόπνευστο συγγραφέα». Αντίθετα, είναι υβριστικός κατά όσων δεν έχουν την ίδια άποψη με αυτόν. Είπε: « Η λάθος θεώρηση του Καζαντζάκη οφείλεται σε όλους εκείνους που χαρακτηρίζονται από άγνοια της Ορθόδοξης παράδοσης και κυρίως κινούνται από κακοπροαίρετα κίνητρα». Ο διευθυντής της ΟΑΚ υποστηρίζει ότι ο Καζαντζάκης «ξεπέρασε κάθε είδους μανιχαϊστική προσέγγιση για να φτάσει στο τέλειο της σύνθεσης », που είναι τα τέσσερα αρνητικά επιρρήματα, τα χρησιμοποιούμενα από τους Πατέρες της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου της Χαλκηδόνος κατά του μονοφυσιτισμού και του νεστοριανισμού. «Πατερικός» ο Καζαντζάκης και ας μην το υποστήριξε ποτέ ο ίδιος…
Ο κ. Ζορμπάς ακολουθεί τη σκέψη της συνεργάτιδας της ΟΑΚ και εισηγήτριας στο Συνέδριο για τον Καζαντζάκη Μαρίας Χατζηαποστόλου, η οποία στο βιβλίο της «Το πρόσωπο του Χριστού στο Νίκο Καζαντζάκη» γράφει: «Ο Καζαντζάκης στο πνεύμα και στη σκέψη εκφράζεται ως χαλκηδόνιος, ως ένας κατεξοχήν ένθερμος εκφραστής του δόγματος της Χαλκηδόνας, ένας ανθρωπιστής που κυοφορεί μέσα του την αλήθεια της Ορθοδοξίας, καθώς το μήνυμά της, η αλήθεια της ζωής, διακηρύσσεται με πάθος από εκείνον μέσα από την καταξίωση του ανθρωπίνου σώματος, καταξίωση που συναντούμε μονάχα μέσα στην καρδιά ης ορθόδοξης θεολογίας, η οποία μάχεται κατά του απάνθρωπου μονοφυσιτισμού» (σ. 167). Η κα Χατζηαποστόλου στον επίλογο του βιβλίου της σημειώνει: «Ο Νίκος Καζαντζάκης, τούτος ο ένθεος συγγραφέας, είναι αληθινός χριστιανός, επειδή είναι ποιητής με λεπτή και ευαίσθητη ψυχή, κατά τον γέροντα Πορφύριο…». Στην παραπομπή, που τεχνηέντως επικαλείται η συγγραφέας, ο Άγιος Πορφύριος σημειώνει: «Για να γίνει κανείς χριστιανός πρέπει να έχει ποιητική ψυχή, πρέπει να γίνει ποιητής…».Η αναφορά είναι τυμβωρυχία στη μνήμη του Αγίου Πορφυρίου. Ουδέποτε ο Άγιος γέροντας μίλησε θετικά για τον Καζαντζάκη.
Στο διαδίκτυο παρουσιάζεται επίσης ανακοίνωση του Μητροπολίτου Αρκαλοχωρίου Κρήτης κ. Ανδρέα Νανάκη, που έχει τίτλο «Η Εκκλησία και ο Νίκος Καζαντζάκης – Ο μύθος για τον αφορισμό και την κηδεία του». Στην ανακοίνωση του ο Σεβ. χαρακτηρίζει «σημαντικότατο και αναμφίβολα υποτιμητικό γεγονός για ένα διανοούμενο και στοχαστή που σ’ όλη του τη ζωή αναζητούσε το Θεό» την άρνηση του Αρχιεπισκόπου Θεοκλήτου «να εισέλθει η σορός του Καζαντζάκη σε ναό των Αθηνών» και σημειώνει ότι αυτό «έρχεται να προστεθεί στην απαγόρευση της κυκλοφορίας των βιβλίων του, σε μια εποχή που ένθεν και ένθεν οι φορείς της εξουσίας στο Δυτικό κόσμο και στην Ανατολική Ευρώπη απαγορεύουν την κυκλοφορία πολλών στοχαστών και διανοουμένων».
Σημειώνεται ότι ουδέποτε και πουθενά δεν απαγορεύθηκε η κυκλοφορία των βιβλίων του Καζαντζάκη. Γράφεται ότι στην Ελλάδα η Ιερά Σύνοδος, το 1955, ζήτησε από την κυβέρνηση να μην κυκλοφορηθούν στην Ελλάδα τα βιβλία «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» και «Ο τελευταίος πειρασμός», αλλά ποτέ δεν απαγορεύθηκε η κυκλοφορία τους. Το Βατικανό περιέλαβε στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων τον « Τελευταίο πειρασμό», αλλά ουδεμία κυβέρνηση στον Δυτικό κόσμο απαγόρευσε την κυκλοφορία του. Γενικά στη Δύση κατά την περίοδο του ψυχρού πολέμου ποτέ δεν απαγορεύθηκε κυκλοφορία βιβλίων. Αντίθετα στα ολοκληρωτικά κομμουνιστικά καθεστώτα όσοι διαφωνούσαν με το σύστημα διανοούμενοι, λογοτέχνες και καλλιτέχνες, όχι μόνο δεν επιτρεπόταν να κυκλοφορηθούν τα βιβλία τους, αλλά διώκονταν απηνώς, με ανακρίσεις, βασανιστήρια, εξορίες, έως και φυσική εξόντωση και εκατομμύρια είναι οι μάρτυρες της Εκκλησίας στην Σοβιετική Ένωση. Είναι εντυπωσιακό ότι ο Μητρ. Αρκαλοχωρίου εξισώνει τον ολοκληρωτισμό με τα δημοκρατικά καθεστώτα.
Ο κ. Ανδρέας παρατηρεί ότι η Εκκλησία της Ελλάδος παρέπεμψε τον φάκελο του Νίκου Καζαντζάκη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο «φαινομενικώς μεν επειδή αυτός καταγόταν από την Κρήτη», που ανήκει στο κλίμα του Πατριαρχείου, στην ουσία όμως επειδή «επειδή δεν ήταν ομονοούσα». Και προσθέτει: «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο ελεύθερο από τις σκοπιμότητες και τις πιέσεις μιας εθνοκρατικής Εκκλησίας δεν ασχολήθηκε με τον Καζαντζάκη». Μάλιστα σημειώνει ότι ενώ η «εθνοκρατική Εκκλησία της Ελλάδος» είχε αρνητική άποψη για τον Καζαντζάκη ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας κατά την επίσκεψή του στην Κρήτη «όταν ρωτήθηκε για τον Καζαντζάκη απήντησε ότι τα βιβλία του κοσμούν την Πατριαρχική βιβλιοθήκη»… Από τη μία δηλαδή είναι η συντηρητική Εκκλησία της Ελλάδος και από την άλλη το «προοδευτικό Φανάρι»… Σημειώνεται ότι τα έργα «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» και «Αλέξης Ζορμπάς» εκτυλίσσονται σε εδάφη του Οικουμενικού Πατριαρχείου και σε βάρος του είναι οι επικρίσεις για «καταπιεστικούς και σταυρωτές του λαού παπάδες»….
Αν ο Κρητικός Μητροπολίτης εννοεί ότι η Εκκλησία της Ελλάδος είναι υποταγμένη στο Κράτος, τότε στο ίδιο «κρίμα» είναι και η ημιαυτόνομη Εκκλησία της Κρήτης…Επί πλέον το Ελληνικό Κράτος υποστήριξε τον Καζαντζάκη…Σημειώνεται ότι σε ιδιαίτερα καταθλιπτική κατάσταση υπό την εκάστοτε κρατική εξουσία της Τουρκίας είναι το Φανάρι. Και βεβαίως στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, κατά το οθωμανικό σύστημα, δεν υπάρχουν δικαιώματα, δεν υπάρχουν κανόνες, δεν υπάρχει καταστατικός χάρτης, αλλά μόνο «προνόμια», που ανά πάσα στιγμή αποσύρονται… Στο Φανάρι υπάρχει μόνο ο Πατριάρχης και η αυλή του. Όλοι οι Μητροπολίτες και οι υπόλοιποι κληρικοί είναι απολύτως ελεύθεροι να τον υμνούν και να τον κολακεύουν. Η οποιαδήποτε κριτική τους σημαίνει την εγγραφή τους στον μαυροπίνακα, την απόλυτη απομόνωση τους, έως και τη δίωξή τους… Αν τέλος εννοεί ότι η Ελλαδική Εκκλησία αισθάνεται ευθύνη έναντι του ποιμνίου της, πράγματι αυτό είναι σημαντικό και παίζει ρόλο στις αποφάσεις της, έναντι αυτών μιας Εκκλησίας, δυστυχέστατα, χωρίς ποίμνιο.
Ύβρεις κατά Καντιώτη
Ο Μητρ. Αρκαλοχωρίου παραθέτει στην ανακοίνωσή του κείμενο του μακαριστού Μητροπολίτου Φλωρίνης Αυγουστίνου (Καντιώτη), που ως αρχιμανδρίτης καταφέρθηκε σφοδρά εναντίον του Νίκου Καζαντζάκη και του έργου του, και σημειώνει: « Βέβαια γκρίζοι λύκοι, φανατικοί και διχαστικοί, υπάρχουν παντού και πάντοτε». Πρόκειται για βαρύτατους χαρακτηρισμούς σε βάρος κληρικού, ο οποίος προσέφερε πολλά στην Εκκλησία και στο Έθνος. Αρνητικά για τον Καζαντζάκη δεν μίλησε μόνον ο π. Αυγουστίνος, αλλά οι πλείστοι των κληρικών που ζούσαν στην ελεύθερη Ελλάδα. Μεταξύ αυτών και ο μακαριστός γέροντας, αρχιμανδρίτης Επιφάνιος Θεοδωρόπουλος. Στο φύλλο του Απριλίου 1955 του περιοδικού «Οι τρεις Ιεράρχαι» χαρακτηρίζει τον Νίκο Καζαντζάκη «μιαρό και ανόσιο υβριστή του Κυρίου»… Κατά τον κ. Ανδρέα και ο μακαριστός γέροντας «γκρίζος λύκος»; Και υπόδειγμα Ορθοδόξου ήθους και πρότυπο Πατερικής Θεολογίας ο Καζαντζάκης;….
Ο π. Ευάγγελος Κ. Πριγκιπάκης, διδάκτορας Θεολογίας, σε ομιλία του στην Πάτρα την 1η Φεβρουαρίου 2016, με θέμα «Νίκος Καζαντζάκης και η σχέση του με την Εκκλησία» γράφει ότι στην «Ασκητική» του, που αποτελεί το θεωρητικό εγχειρίδιο της θρησκευτικής του κοσμοθεωρίας, καταδεικνύει την αποστασιοποίηση και την προϊούσα απομάκρυνσή του από την εκκλησιαστική διδασκαλία, καθώς «εμπεριέχει και αναπτύσσει στοχαστικά τις μεταφυσικές θέσεις κυρίως του δασκάλου του Ανρί Μπερκσόν και του εμπνευστού του Φρειδερίκου Νίτσε» και δίνει την εντύπωση θεολογικού εκκλησιαστικού λόγου, μιλώντας καθαρά για σωτηρία αλλά με αντίστροφο τρόπο, δηλαδή «σωτηρία του Θεού από τους ανθρώπους».
Σε άλλο σημείο ο π. Ευάγγελος σημειώνει ότι ο Καζαντζάκης διαμόρφωσε το όραμα «μιας νέας παγκόσμιας φυσικής θρησκείας, κάτι που προϋπέθετε περιθωριοποίηση και αντικατάσταση όλων των υφισταμένων θρησκειών, στο κέντρο της οποίας δεν θα είναι πλέον ο Θεός αλλά ο αγωνιζόμενος άνθρωπος που θέλει να γίνει θεός». Και προσθέτει: «Είναι σχεδόν βέβαιο ότι εκείνη από τις θρησκευτικές προσωπικότητες που τον ενέπνεε περισσότερο και ήταν το ιδανικό του πρότυπο ήταν πρωτίστως ο Σιντάρτα Γκαουντάμα ως , δηλαδή ως ο φωτισμένος και απράγμων άνθρωπος που δεν είναι Θεός, αλλά ο άνθρωπος που αποθεώνεται μέσω ενός φωτισμού…». Θεωρεί ακόμη αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι «στον καθολικής αποδοχής θεό και στη νέα θρησκεία που οραματίζεται οι χριστιανικές ιδέες έχουν κυρίαρχο ρόλο και ιδιαίτερη θέση, όμως έχει ριζικά διαφορετικό περιεχόμενο και σημασία από αυτήν που τις ερμηνεύει και τις κατανοεί η Εκκλησία».
Ο Χρ. Γιανναράς για τον Καζαντζάκη
Για τον Καζαντζάκη στο μηνιαίο περιοδικό «Σκαπάνη» και σε δύο συνέχειες ( Νοέμβριος και Δεκέμβριος του 1961) έγραψε ο Χρ. Γιανναράς. Στην αρχή παίρνει απόσταση από «τους απόλυτους θαυμαστές και τους απόλυτους επικριτές του» και σημειώνει ότι κάθε απροκατάληπτος άνθρωπος θα αναγνωρίσει στον Καζαντζάκη ότι ήταν μεγάλος συγγραφέας και μεγάλος σαν άνθρωπος. Όμως προσθέτει: «Νομίζω πως από αυτόν τον μεγάλο άνθρωπο, τον Καζαντζάκη, πρέπει να έχουμε όλοι μας ένα παράπονο τραγικό: Αδίκησε τον άνθρωπο πολύ. Του ψαλλίδισε τα φτερά της μεταφυσικής, που είναι η ίδια η ουσία του ανθρώπου, τον κάρφωσε πάνω στο χώμα της γης, τον κατάντησε δεσμώτη μιας αλύτρωτης εγκοσμιότητας». Σε άλλο σημείο ο Χρ. Γιανναράς γράφει ότι μέσα από τη σκέψη του Καζαντζάκη «φτάνουμε στο γνήσιο μηδενισμό, ύστερα από μια πορεία που περνάει πολύ φανερά μεσ’ από τις περιοχές του Πανθεϊσμού και του Υλισμού. . Αυτό θα πη ο Καζαντζάκης και με το στόμα του Ζορμπά και με το στόμα του Καπετάν Κατσιρμά στον …Υπάρχει βέβαια μια κάποια παλληκαριά σ’ αυτά τα λόγια, μα δεν μπορεί να κρύψη την σκοτεινή απελπισία του αδιέξοδου».
Επισημαίνεται ότι η πρώτη σύζυγος του Καζαντζάκη Γαλάτεια στο βιβλίο της «Άνθρωποι και υπεράνθρωποι», που κυκλοφορήθηκε το 1953, είναι έναντί του αυστηρότερη των εκκλησιαστικών της εποχής. Τον χαρακτηρίζει μικροπρεπή, υπερφίαλο, και στοχαστή που περιφρονεί το λαό και πάσχει από μεταφυσικές συγχύσεις…
Η Εκκλησία θεωρεί ξένο προς την Ορθοδοξία τον Καζαντζάκη και υβριστικό προς τον Χριστό το έργον του. Γενική είναι η πεποίθησή ότι είχε τη φιλοδοξία να αντικαταστήσει την Εκκλησία με ένα δικό του συγκρητιστικό ιδεολογικό κατασκεύασμα, που είναι επηρεασμένο από τον τεκτονισμό, τον πανθεϊσμό, τον βουδισμό και τον υλισμό και που αποτελεί πρόγευση της μετανεωτερικής παγκοσμιοποίησης. Τα στελέχη του Οικ. Πατριαρχείου τον θεωρούν «πατερικό και παραδοσιακό ορθόδοξο συγγραφέα» και φιλοδοξούν να τον επιβάλουν στην Εκκλησία και το έργο του να αποτελέσει τη βάση της σύγχρονης Ορθόδοξης σκέψης και πορείας. Επειδή στο κλίμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου ουδέν τελείται, γράφεται ή λέγεται χωρίς την ευλογία του Πατριάρχου κ. Βαρθολομαίου είναι τεράστια η προσωπική του ιστορική ευθύνη για την προώθηση της «καζαντζάκιας Ορθοδοξίας». Αν επιχειρήσει να την προωθήσει να είναι βέβαιος ότι οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί θα παραμείνουν πιστοί φύλακες όσων έμαθαν και πιστώθηκαν.