Γιατί η Έκθεση δεν είναι απλά και μόνο ένα μάθημα στο σχολείο όπως όλα τα άλλα

Του Νίκου Τσούλια

Όχι, η Έκθεση δεν είναι απλά και μόνο ένα μάθημα στο σχολείο όπως όλα τα άλλα. Και αν αυτό δεν συμβαίνει, οφείλεται σε μια ισχυρή προκατάληψη που θεωρεί την εκπαίδευση ως λειτουργία μεταβίβασης γνώσης και ως αναπαραγωγή του «πολιτισμικού τοπίου» και όχι ως άσκηση αυτοδημιουργίας του ανθρώπου και ως πεδίο αναμέτρησής μας με το μέλλον. Εδώ βρίσκεται και η πηγή της κακοδαιμονίας που η εκπαίδευση δεν μετασχηματίζεται σε παιδεία καιμόρφωση. Γιατί, αντί να είναι τόπος αναζήτησης και έκρηξης δημιουργικότητας είναι θεσμός τυποποίησης και συχνά πνευματικής καθήλωσης.

Και είναι κυρίως η Έκθεση που μπορεί να απελευθερώσει τις πνευματικές δυνάμεις των παιδιών και των νέων. Γιατί σε ένα σχολικό πρόγραμμα που δίνουμε «μασημένη τροφή» στο παιδί και το καλούμε να την αναμασήσει, είναι η Έκθεση η μόνη μορφωτική λειτουργία όπου το παιδί αξιοποιεί πρωτίστως τις δικές του δυνάμεις, όπου νιώθει τον εαυτό του δημιουργό του μαθησιακού πεδίου, ενός πεδίου μόνιμης πρωτοβουλίας και προαγωγής της αυτοπεποίθησής του. Δυστυχώς έχουμε ένα σχολείο στο οποίο δεν αφήνουμε τους εφήβους να κάνουν τίποτα μόνοι τους και αυτό στομώνει τη δυναμική τους!

Το βασίλειο της Έκθεσης είναι επαναστατικό σε μια εκπαίδευση δημιουργική, σε ένα σχολείο που θέτει πράγματι ως υποκείμενό του το μαθητή / την μαθήτρια και τον / την καλεί να «βρει το θησαυρό που κρύβει μέσα του / της» με τη συνέργεια του εκπαιδευτικού και όχι το αντίθετο, σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θέλει να ασκήσει τα παιδιά και τους νέους στην αυτενέργεια και στην πρωτοβουλία και να επωάσει πολίτες ουσιαστικής παιδείας και βαθιάς μόρφωσης και να τους εμπνεύσει σε ένα διαρκές ταξίδι στη γνώση και στην πνευματική καλλιέργεια.

Το μάθημα της Έκθεσης είναι το μόνο πεδίο του σχολείου που ανοίγει τα σύνορα της λογοτεχνίας. Ασκεί τον μαθητή / την μαθήτρια στην τέχνη του λόγου. Οι εκπαιδευόμενοι σμιλεύουν τη σκέψη τους μέσα από τις τεχνοτροπίες των νοητικών σχημάτων και από τους στοχασμούς και τους αναστοχασμούς του σημασιολογικού φορτίου, διαπλάθουν την προσωπικότητά τους από τη διαπάλη των ιδεών και από την πλοκή των νοημάτων και των υψηλών εννοιών, αφού ακόμα και «η ρευστότητα και η αδιάκοπη λεπτή διακύμανση του νοήματος των λέξεων αποτελεί αρετή της γλώσσας» (I.A. Richards). Και είναι αυτή η αφετηρία που δημιουργεί ρίζες για να στηριχτεί κάθε βλαστός μάθησης που θα μετεξελιχτεί σε κορμό πνευματικής ανάτασης, γιατί θα έχει καλλιεργηθεί σε έδαφος εδραίωσης της αυτοπεποίθησης στους εκπαιδευόμενους και ανθρωπιστικής κουλτούρας σε εκείνους τους ορίζοντες που διαμηνύουν ότι ο κόσμος των γραμμάτων είναι το μοναδικό πέρασμα για την κατανόηση του Κόσμου και της πραγματικότητας, ότι η ζωή είναι άσκηση αυτογνωσίας και αυτοπραγμάτωσης.

Η Έκθεση είναι το μόνο πεδίο αντανάκλασης του σύμπαντος της λογοτεχνίας, που είναι και ο πιο σταθερός τόπος πνευματικής κατοικίας του ανθρώπου στη μετασχολική του ζωή. Θέτει στην πρώτη γραμμή της παιδαγωγικής συζήτησης τις ιδέες και τις πεποιθήσεις των νέων και ως εκ τούτου τους φέρνει στο προσκήνιο, τους καθιστά τα κύρια υποκείμενα της εκπαιδευτικής λειτουργίας. Ταυτόχρονα ανοίγει ορμητικά το κεφάλαιο του κύριου νοήματος της παιδείας: τι άνθρωπο και τι κοινωνία θέλουμε, γιατί «η λογοτεχνία και κάθε μορφή τέχνης παίζει ρόλο στην ηθική μόρφωση»[i] και μορφοποιεί και εκφράζει την αφομοιωμένη γνώση, την ουσιαστική παιδεία, την ουσία της αγωγής.

Πού αλλού μπορεί να γίνει τόσο δημιουργικός αλλά και εν πολλοίς τόσο ισότιμος διάλογος, πού αλλού μπορούν να συνευρεθούν στην «ίδια πλευρά» εκπαιδευτικός και εκπαιδευόμενος βαδίζοντας ως φιλοσοφικοί (ναι ως φιλοσοφικοί…) περιπατητές ασκούμενοι στο παιχνίδι των ερωτήσεων και των αναζητήσεων με βάση το στοχασμό και τη δημιουργικότητα της σκέψης και όχι με εκείνη τη μονότονη διδασκαλία των «στημένων» ζητημάτων της απομνημόνευσης; Εδώ μάλιστα η επαναφορά της τελετουργίας της μάθησης στις ήδη αποκτημένες γνώσεις, που είναι ζυμωμένες με τις ιδέες και τους στοχασμούς των μαθητών / μαθητριών, προσφέρει μια φοβερή – κατά τη γνώμη μου – προσωπική για τον εκπαιδευόμενο πρόκληση. Όχι, «γιατί και μια ήδη γνωστή αλλά αγνοημένη αλήθεια όταν επανεντάσσεται, με στρατηγικό τρόπο, στη συζήτηση μπορεί να προσφέρει νέες ιδέες» ή γιατί «μερικές φορές η μορφωτική διαδικασία περιλαμβάνει ενθύμηση, ανάκληση, αναδιαμόρφωση, ή την εφαρμογή στο κατάλληλο πλαίσιο όσων κανείς ήδη γνωρίζει» Αυτά είναι τα παράπλευρα κέρδη.

Η πρόκληση είναι βαθιά προσωπική και ως εκ τούτου ριζοσπαστική για την ουσία της γνώσης και της διαπαιδαγώγησης: Καλείται ο μαθητής / η μαθήτρια να πάρει θέση! Τι πιο όμορφο για μια δημιουργική και προοδευτική παιδεία, για μια διαμορφωτική και ουμανιστική αγωγή;