Εκπαιδευτικοί-χωροφύλακες, ολίγη ψυχανάλυση και αντίο bullying (του Δημήτρη Τσιριγώτη)

Μετά και την τραγική υπόθεση του Βαγγέλη Γιακουμάκη, το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού (school bullying) έχει απασχολήσει πάρα πολύ την κοινή γνώμη. Το υπουργείο Δικαιοσύνης , προανήγγειλε πρόσφατα νομοσχέδιο που αφορά την ποινικοποίηση του bullying. Ας ελπίσουμε ότι το νομοσχέδιο αυτό δεν θα αφορά και τον σχολικό εκφοβισμό. Αν όμως τον αφορά τότε θα πρόκειται για ολέθριο λάθος που αντιμετωπίζει το φαινόμενο με κατασταλτικό και νομικό τρόπο και όχι με παιδαγωγικό τρόπο καθώς θα όφειλε. Η πορεία των πρόσφατων γεγονότων στη χώρα μας θυμίζει πολύ έντονα τα γεγονότα που συνέβησαν στις ΗΠΑ πριν από 15 χρόνια, όπου ο πανικός ότι το bullying μπορεί να πάρει διαστάσεις επιδημίας οδήγησε σε μια άνευ προηγουμένου antibullying υστερία.

Στις ΗΠΑ όλα ξεκίνησαν το 1999 με ένα τραγικό γεγονός που έλαβε χώρα σε ένα σχολείο του Κολοράντο (Columbine High School).Δύο μαθητές δολοφόνησαν εν ψυχρώ 13 συμμαθητές τους μέσα στο σχολείο, προτού αυτοκτονήσουν. Τότε τα ΜΜΕ θεώρησαν ως αιτία της πράξης τους ότι οι μαθητές αυτοί είχαν υπάρξει οι ίδιοι θύματα του bullying στο παρελθόν. Αυτό προκάλεσε την τρομοκράτηση της αμερικανικής κοινής γνώμης η οποία επέφερε την ψήφιση νόμων που αφορούν το σχολικό bullying με σύνθημα τη μηδενική ανοχή( zero-tolerance) και με σκοπό να μην υπάρξουν άλλα θύματα του bullying. Όμως 15 χρόνια μετά αυτή η εκστρατεία του antibullying έχει ,σύμφωνα με τους ειδικούς, αποτύχει τελείως. Μάλιστα πολλοί αμερικανοί ειδικοί θεωρούν ότι έκανε περισσότερο κακό παρά καλό.

Οι ταμπέλες «θύτης» και «θύμα»

Πρέπει να είναι σαφές ότι μιλάμε για παιδιά. Όταν λοιπόν τους τοποθετούμε φαρδιά –πλατιά την ταμπέλα του θύτη (bully) ή του θύματος (victim) είναι πολύ δύσκολο ,αν όχι αδύνατο, να την αποτινάξουν μελλοντικά από πάνω τους. Τα παιδιά καθορίζονται από τέτοιους χαρακτηρισμούς ως αυτό-εκπληρούμενες προφητείες των ενηλίκων. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί είναι ισοπεδωτικοί και προσωπικοί. Δεν αφορούν πράξεις μαθητών αλλά ιδιότητες. Γενικά η χρήση χαρακτηρισμών μαθητών είναι μια αντιπαιδαγωγική πράξη. Οι ταμπέλες αυτές πέραν των παραπάνω αρνητικών συνεπειών προκαλούν θυμό, μίσος και φόβο για όποιον κατονομάζεται ως «θύτης» και λύπηση για εκείνον που κατονομάζεται ως «θύμα». Όλες οι έννοιες που αφορούν πολύ συνήθεις επιθετικές συμπεριφορές μαθητών όπως νεανική επιθετικότητα, νεανική παραβατικότητα ,νεανική βία ,απρεπής συμπεριφορά, κοινωνικός αποκλεισμός, επιθετικότητα ομάδας, στοχοποίηση, σεξιστική συμπεριφορά, ρατσιστική συμπεριφορά και πολλές άλλες τείνουν πλέον να συνοψίζονται σε μια μόλις πράξη( bullying) με δυο πρωταγωνιστές («θύτης» και «θύμα»).

Η μηδενική ανοχή στην νεανική επιθετικότητα

Η νεανική επιθετικότητα, τόσο από την πλευρά εκείνων των παιδιών που την ασκούν όσο και από αυτών που την υφίστανται, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί σωστά μέσω της ποινικοποίησής της. Το να απαγορεύσουμε κάθε αρνητική συμπεριφορά στα σχολεία με σκοπό να αποτρέψουμε φαινόμενα bullying είναι ίσως πιο επικίνδυνο από το ίδιο το bullying.

Το σχολείο είναι ο χώρος που τα παιδιά θα μάθουν να διαχειρίζονται και τις επιθετικές συμπεριφορές. Αν έχουμε μηδενική ανοχή στην επιθετικότητα πως θα μάθουν τα παιδιά που την εμφανίζουν να την ελέγχουν ή αυτά που την δέχονται να προστατεύονται από αυτή; Σύμφωνα με τις αρχές της εξελικτικής ψυχολογίας ,τα παιδιά πρέπει να βιώνουν και αρνητικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και να έχουν την ευκαιρία να είναι σε κοινωνικά περιβάλλοντα χωρίς επιτήρηση ενηλίκων, ώστε να αναπτύξουν κοινωνικές δεξιότητες, σημαντικές σχέσεις και ανθεκτικότητα στις επιθετικές εις βάρους τους συμπεριφορές. Όταν το bullying είναι κάτι που αντιμετωπίζεται με την κάθετη παρέμβαση των ενηλίκων(εκπαιδευτικών ,γονέων ,ψυχολόγων) τότε τα παιδιά βγάζουν το συμπέρασμα ότι εκείνα είναι αδύναμα να τα αντιμετωπίσουν μόνα τους και δεν αναπτύσσουν αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση. Εμείς οι μεγάλοι έχουμε την τάση να επεμβαίνουμε σε κάθε διένεξη και αντιπαράθεση μεταξύ των παιδιών ενώ η εμπειρία έχει δείξει ότι τις πιο πολλές φορές τα παιδιά «τελικά τα βρίσκουν μόνα τους μεταξύ τους». Ακόμα και στις περιπτώσεις ακραίων περιστατικών επιθετικής συμπεριφοράς όπου τα παιδιά πρέπει να ζητάνε την βοήθεια των μεγάλων ,η βοήθεια αυτή πρέπει να είναι προσανατολισμένη στο να ωθεί τα ίδια τα παιδιά να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα και όχι να καθαρίσει άλλος για αυτά. Δεν πρέπει επ’ ουδενί να αφαιρεί την δράση από τα ίδια τα παιδιά. Έχουμε αναρωτηθεί μήπως η πολύ προστασία και ο πολύς παρεμβατισμός τα καθιστά μελλοντικά υποψήφια θύματα όταν οι γονείς ή οι δάσκαλοι δεν θα είναι μπροστά για να καθαρίζουν;

Μην ξεχνάμε ότι οι νομοθέτες δεν είναι παιδαγωγοί. Οι επιθετικές πράξεις στα σχολεία θεωρώ ότι πρέπει να αντιμετωπίζονται παιδαγωγικά και όχι νομικά ή τιμωρητικά. Αλλιώς αν για κάθε αρνητική συμπεριφορά προβλέπεται και η αντίστοιχη ποινή τότε ουσιαστικά μιλάμε για ένα ολοκληρωτικό και αστυνομοκρατούμενο σχολείο. Μπορεί το απολύτως ασφαλές σχολείο όπου όλα θα είναι υπό απόλυτο έλεγχο για να μην πληγωθούν τα παιδιά τους να είναι ο διακαής πόθος μεγάλου μέρους των γονέων αλλά ένα τέτοιο σχολείο θα ήταν αναπόφευκτα αποστειρωμένο, χωρίς πνοή και δεν θα προσέφερε καμία ουσιαστική εκπαίδευση.

Είναι σίγουρο ότι πολλά παιδιά θα σταματούσαν να ασκούν bullying από το φόβο της τιμωρίας ή του νόμου .Όμως αυτό δεν θα σήμαινε ότι θα είχαν καταλάβει και τις συνέπειες των πράξεών τους ή ότι θα είχαν σταματήσει να νιώθουν επιθετικότητα. Έτσι η τάση αυτής της συμπεριφοράς θα συνέχιζε να υπάρχει, απλά θα βρισκόταν σε καταστολή, έτοιμη ανά πάσα στιγμή να εκδηλωθεί μελλοντικά. Άλλα πάλι παιδιά που θα τιμωρούνταν αυστηρά αντί να συμμορφώνονταν θα γίνονταν πιο επιθετικά απέναντι σε αυτούς που εκείνα θεωρούσαν ως υπευθύνους για την τιμωρία τους (μαθητές που μίλησαν –εκπαιδευτικούς).Έτσι θα άρχιζε ένας φαύλος κύκλος επιβολής όλων και περισσότερων ποινών που σίγουρα θα όξυνε το πρόβλημα.

Και για να μην παρεξηγηθώ, θεωρώ ότι ο σχολικός εκφοβισμός είναι πολύ αρνητικό φαινόμενο αλλά ότι δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως επιδημία και με την ποινικοποίηση των πάντων. Επίσης πιστεύω ότι όσα παιδιά ασκούν εκφοβισμό πρέπει να υπόκεινται τις συνέπειες των πράξεών τους αλλά όχι με νόμους και παραδειγματικές και σκληρές τιμωρίες. Στην πραγματικότητα η αντιμετώπιση οποιασδήποτε μορφής επιθετικής συμπεριφοράς των μαθητών αποτελεί ένα μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Η αίσθηση ότι τα παιδιά είναι πιο επιθετικά στις μέρες μας

Η άποψη που επικρατεί (και που ενισχύεται από τα ΜΜΕ) ότι σήμερα τα παιδιά είναι πολύ πιο επιθετικά από ότι στο παρελθόν που έρχεται να δικαιολογήσει την, υποτιθέμενη, αύξηση των κρουσμάτων bullying στα σχολεία είναι, κατά τη γνώμη μου, τελείως λανθασμένη. Πιστεύω ότι νεανική επιθετικότητα παρόμοιας έντασης και συχνότητας υπήρχε και στο παρελθόν. Αυτό που έχει αλλάξει είναι ο τρόπος που εμείς οι μεγάλοι βλέπουμε τα θέματα που αφορούν τα παιδιά, το πώς αντιμετωπίζουμε την εκπαίδευσή τους και το μεγάλωμά τους και κυρίως η ενίσχυση των φόβων μας μην πληγωθούν. Το μεγάλο λάθος είναι όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε την παιδική συμπεριφορά με κριτήρια και θέσεις που αφορούν τους μεγάλους.

Ψυχολόγοι στα σχολεία ;

Διεθνώς έχει επικρατήσει μια τάση αντιμετώπισης των επιθετικών συμπεριφορών των παιδιών από την επιστήμη της ψυχολογίας με την χρήση θεραπευτικών μεθόδων ενώ, κατά τη γνώμη μου, όταν πρόκειται για παιδιά-μαθητές η αντιμετώπιση θα έπρεπε να είναι κυρίως παιδαγωγική. Ακόμα και όταν κρίνεται απαραίτητη η παρέμβαση ειδικού ψυχολόγου αυτό πρέπει, κατά την γνώμη μου, να γίνεται σε παιδαγωγικά πλαίσια και όχι με κριτήρια ψυχοπαθολογίας. Η αντιμετώπιση της επιθετικής συμπεριφοράς με όρους αμιγώς της ψυχολογίας κατά πάσα πιθανότητα θα απαιτήσει την θεραπεία ενός προσωπικού προβλήματος(ψυχοθεραπεία). Αντιθέτως η παιδαγωγική θα αντιμετωπίσει το θέμα στο φυσικό περιβάλλον των παιδιών(σχολείο) με την αλληλεπίδραση των παιδιών μεταξύ τους και των παιδιών με τους εκπαιδευτικούς , έτσι ώστε να ωθηθούν να ωριμάσουν. Ο υπουργός παιδείας κ. Μπαλτάς δήλωσε πρόσφατα ότι είναι στις προθέσεις του υπουργείου(αν εξασφαλιστούν οι οικονομικοί πόροι) η τοποθέτηση ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών στις σχολικές μονάδες ώστε να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού. Προσωπικά θεωρώ ότι για να είναι θετική η προσπάθεια αυτή υπάρχουν δύο προϋποθέσεις :α)Δεν πρέπει οι άνθρωποι αυτοί να ασχοληθούν αποκλειστικά με τον σχολικό εκφοβισμό .Υπάρχουν και άλλα πολλά και σημαντικά θέματα μαθητών στα οποία μπορούν να φανούν χρήσιμοι. β)Η εργασία τους πρέπει να ενταχθεί στα εκπαιδευτικά πλαίσια του σχολείου. Πάντα δηλαδή σε συνεργασία με τον σύλλογο διδασκόντων και όχι σαν ανεξάρτητες και παράλληλες μονάδες, που διαγιγνώσκουν και θεραπεύουν σαν να επρόκειτο για ιατρείο και όχι για σχολείο. Έτσι θα αποφύγουμε να ακολουθήσουμε τη ανησυχητική διεθνή τάση όπου οι επαγγελματίες της ψυχικής υγείας ιατροποιούν λανθασμένα συναισθηματικές και μαθησιακές δυσκολίες , μετατρέποντάς τες σε ψυχικές διαταραχές. Στις ΗΠΑ οι ψυχολόγοι χορηγούν πλέον με πάρα πολύ μεγάλη ευκολία ψυχοφάρμακα σε μαθητές για συνηθισμένες μαθησιακές δυσκολίες (π.χ διάσπαση προσοχής) καθώς επίσης με αφορμή την άσκηση bullying. Ένα σχολείο αστυνομοκρατούμενο

Είναι ολέθριο λάθος να θέλουμε να αντιμετωπίσουμε τον σχολικό εκφοβισμό με εκφοβισμό. Αν ποινικοποιήσουμε κάθε συμπεριφορά στο σχολείο τότε θα μπορούμε να μιλάμε για ένα σχολείο όπου τα παιδιά θα έχουν χάσει κάθε ίχνος ελευθερίας. Με ποινικοποίηση, αστυνόμευση, καταστολή και τιμωρία των ενόχων .

Που πάνω και πίσω από όλα θα κρύβεται ο έλεγχος. Και όπως πάντα μπροστά από όλα θα εμφανίζεται η ασφάλεια. Έτσι πάντα δουλεύει αυτό το σύστημα .Ζητάει ως αντάλλαγμα για την εξασφάλιση της ασφάλειας, περισσότερο έλεγχο και απώλεση μέρους της ελευθερίας. Ζητάει την συναίνεση στην στέρηση των ατομικών μας ελευθεριών. Έτσι για να έχουμε το κεφάλι μας ήσυχο. Δηλαδή ποια μπορεί να είναι η επόμενη κίνηση στα σχολεία ; Η καταγραφή κάθε αρνητικής συμπεριφοράς των μαθητών; Η μετατροπή των εκπαιδευτικών σε όργανα επιβολής της τάξης που θα παραφυλάνε μην τυχόν τους ξεφύγει κάτι και κατηγορηθούν ως συνυπεύθυνοι; Λες και δεν μας φτάνει η τόση επιβολή πειθαρχίας στα παιδιά. Αλήθεια ποιό σχολείο θα θέλει να χαρακτηρίζεται ως μαλακό σε θέματα bullying; Ποιος εκπαιδευτικός θα θέλει να κατηγορηθεί ότι δεν ασχολήθηκε όπως έπρεπε με ένα τέτοιο θέμα; Μήπως όμως έτσι ανοίγουμε τους ασκούς του Αιόλου;

Τι δεν είναι bullying ;

Είναι σημαντική η ενημέρωση των μαθητών για το τι είναι bullying. Εξίσου όμως σημαντική είναι και η ενημέρωση για το τι δεν είναι bullying. Φοβάμαι ότι η ποινικοποίηση του σχολικού εκφοβισμού μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα κάθε πείραγμα να έχει μια σκιά , κάθε πλάκα να προκαλεί δεύτερες σκέψεις, κάθε σπρώξιμο να καταλήγει σε αποβολή και ότι θα κάνουμε τα παιδιά μας φοβικά και με μάτια πίσω από την πλάτη τους. Λες και υπάρχει περίπτωση να δυναμώσει ένα παιδί εάν δεν μάθει μόνο του να ξεπερνάει την απόρριψη, την αποτυχία, τα λάθη του και να βγαίνει μόνο του από τα στριμώγματα που του κάνουν οι άλλοι ή η ίδια του η ζωή του. Όπως πάντα σε αυτές τις περιπτώσεις οι λύσεις έρχονται από μέσα προς τα έξω και με την συναίνεση των εμπλεκομένων μαθητών όχι δια της εξωτερικής επιβολής τους.

Ο ρόλος των ΜΜΕ

Τα ΜΜΕ στην προσπάθειά τους να ανεβάσουν την θεαματικότητά τους προκαλούν σκοπίμως πανικό στην κοινή γνώμη ενώ ταυτόχρονα οξύνουν το ίδιο το πρόβλημα. Ενίοτε εντελώς αυθαίρετα και απροκάλυπτα συσχετίζουν την βία που συμβαίνει σε άλλους χώρους (bullying ενηλίκων) με τον σχολικό εκφοβισμό. Ο εύκολος στόχος τους είναι οι τρομοκρατημένοι γονείς και το αίτημα που προβάλλουν ως πανάκεια είναι η ποινικοποίηση του bullying στα σχολεία.

Η εκπαίδευση έχει τις λύσεις

Ας αφήσουμε κάτω τις ταμπέλες, ας ρίξουμε τους τόνους και ας δώσουμε τις σωστές διαστάσεις στα πράγματα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για λάθη παιδιών και η λύση είναι απλή. Λέγεται εκπαίδευση ,και όχι επιβολή του νόμου και παραδειγματική τιμωρία.

Ο μεγάλος κίνδυνος είναι μήπως με αφορμή την εξάλειψη κάθε επιθετικής συμπεριφοράς των μαθητών αυτό που θα καταφέρουμε τελικά είναι η καταστολή κάθε επαναστατικότητας και διάθεσης αμφισβήτησης που υποτίθεται ότι θα έπρεπε να έχουν.

Το ζητούμενο είναι να υπάρξει ένα σχολείο όπου όλα τα παιδιά θα νιώθουν καλά ,θα νιώθουν ότι είναι αποδεκτά , ότι όλα αξίζουν το ίδιο .Που δεν θα τα μαθαίνει στον ανταγωνισμό και στον νόμο της ζούγκλας ,που δεν θα έχει χαμένους και νικητές. Που δεν θα ευδοκιμεί η ικανοποίηση από την μείωση των άλλων. Που θα κάνει ξεκάθαρο ότι άλλο πράγμα είναι η δύναμη και άλλο η σκληρότητα και ότι ο πραγματικά δυνατός δεν μπορεί να είναι ποτέ του σκληρός αλλά πάντα βάζει πλάτη για τους αδύναμους. Που τα παιδιά να κατανοήσουν ότι τα συναισθήματα, οι φόβοι και οι συμπεριφορές δεν είναι μόνιμα και ότι μπορούν να αλλάξουν μέσα από την εκπαίδευση και τις ανθρώπινες σχέσεις . Ότι τα συναισθήματά τους είναι δική τους υπόθεση και ότι κανείς δεν μπορεί να τους τα επιβάλει. Ένα σχολείο όπου τα παιδιά μαθαίνουν την διαχείριση της ελευθερίας τους (που αυτόματα σημαίνει και τον σεβασμό της ελευθερίας των άλλων) και όχι ένα σχολείο που τα μαθαίνει πώς να δένουν μόνα τους τις αλυσίδες τους με πρόσχημα την δική τους ασφάλεια.

Δημήτρης Τσιριγώτης. Φυσικός