Ναι, ο κύριος Παπαδιαμάντης! Αλλά πώς προέκυψε αυτό τώρα; Καταρχήν πρέπει να ομολογήσουμε, ξανά, πως δεν πάμε εμείς στον Παπαδιαμάντη αλλά αυτός έρχεται σ’ εμάς. Και τέτοιες μέρες μάς έρχεται ολόκληρος, αφού έχει παρεισφρήσει ολόκληρος μέσα στις γιορτές. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως οι γιορτές είναι το μοναδικό του καταφύγιο. Αλλά δεν θα συμφωνήσω. Δεν είναι μόνον αυτό ο μέγας Παπαδιαμάντης. Είναι πολλά πράγματα ο Μεγαλέξανδρος του νεοελληνικού μας βίου και γι’ αυτό και μας απασχολεί συνεχώς και αδιαλείπτως.

Ας πούμε, μπορούν να μην είναι επίκαιροι οι «Χαλασοχώρηδες», κάθε φορά που έρχονται εκλογές; Ή ακόμη όταν προκύπτουν άλλα κοινωνικά θέματα; Ο Παπαδιαμάντης έχοντας πιάσει την ουσία τους είναι ένα έκτακτος κοινωνιολόγος. Ο ίδιος μάλιστα έχει ζήσει μέσα στη στέρηση… «Κατ’ εκείνην την ημέρα συνέβη να είμαι πλούσιος, διότι είχα κατορθώσει, μετά πέντε εκλιπαρήσεις και μετά τέσσαρες αποπομπάς, να λάβω δεκαπέντε δραχμάς, απέναντι ογδοήκοντα οφειλομένων μοι δι’ αμοιβήν φιλολογικής εργασίας πέντε εβδομάδων». Έτσι μπορεί να γράφει: «η πλουτοκρατία… γεννά την αδικία, αύτη τρέφει την κακουργίαν, αύτη φθείρει σώματα και ψυχάς. Αύτη παράγει την κοινωνική σαπηδόνα. Αύτη καταστρέφει κοινωνίας νεοπαγείς…». «Ο Μαμμωνάς είναι ο διαρκής αντίχριστος». Παίζεται; Οπότε τι να του πουν οι ευαίσθητοι κοινωνικά επικριτές του, που έγραφαν ότι «συμβιβάστηκε με την νεοελληνική πισοδρόμηση»;

Αλλά και η γενιά του ’30 τον ήθελε ηθογράφο. Μα και ο ίδιος χαρακτηρίζει κάποια διηγήματά του ως ηθογραφίες. Ο Παπαδιαμάντης έχει το γνώθι σαυτόν. Πότε γράφει το ένα είδος και πότε το άλλο. Και ο λόγος είναι ότι ξέρει πάρα πολύ καλά την ξένη λογοτεχνία, τους ξένους συγγραφείς. Άλλωστε είναι και μεταφραστής τους. Μ’ αυτούς, από την άλλη, έχει να αντιπαλέψει όσον αφορά το πρωτότυπο έργο του. Και μάλιστα με την ίδια επίγνωση που λέει: «Αλλ’ εγώ σοι λέγω δεν ομοιάζω ούτε με τον Πόε, ούτε με τον Δίκενς, ούτε με τον Σαίξπηρ, ούτε με τον Βερανζέ. Ομοιάζω με τον εαυτό μου. Τούτο δεν αρκεί;». Θα αρκούσε ακόμη και να μοιάζει με κάποιον από αυτούς τους μεγάλους. Ή ακόμη και με τον Δοστογιέφσκι. Αυτούς τους γνωρίζει πολύ καλά. Φαίνεται… Αλλά στην ουσία μοιάζει με τον εαυτό του, κι αυτό αρκεί και περισσεύει. Και όχι μόνον αυτό, αφού καταφέρνει και να εκφράσει στη συνέχεια και έναν ολόκληρο λαό. Και ο Παπαδιαμάντης δεν αναφέρεται κατά τύχη σ’ αυτούς τους μεγάλους συγγραφείς…

Πρέπει όμως να πούμε πως ο Παπαδιαμάντης είναι κι αυτός ένας μεγάλος συγγραφέας. Έχει πραγματική στόφα συγγραφέα. Τα υπόλοιπα έπονται. Γι’ αυτό πείνασε. Για να είναι συγγραφέας. «Πενιχρός την αναβολήν, πτωχαλαζών τρέφων αλλοκότους ιδέας… Ασχολούμενος με έργα ουχί παραδεδεγμένης χρησιμότητος».

Παρ’ όλα αυτά άξιζε τον κόπο (τουλάχιστον για μας) να επιλέξει αυτόν τον κανόνα για ζωή του, αφού όπως είπε στη μητέρα του: «Εγώ θα γίνω συγγραφέας. Θα διαβάζω και θα γράφω». Και ακολουθεί το συγκλονιστικό: «Και άλλο τίποτα δεν μπορώ να κάνω». Νομίζω πως αυτό αποτελούσε καθαρή επίδραση από τη λογοτεχνική του συναναστροφή με τους ξένους συγγραφείς. Εξ ου και το πρώτο του ψευδώνυμο, «Μποέμ».

Αλλά όσοι έχουν διαβάσει το πολύ σημαντικό βιβλίο του Ράινερ Μαρία Ρίλκε «Γράμματα σε έναν νέο ποιητή» θα θυμούνται πολύ καλά πως ο ποιητής λέει στον επίδοξο νέο λογοτέχνη πως αν μπορεί να ζήσει χωρίς να γράφει, ευθύς το γράψιμο του είναι απαγορευμένο.

Αν ο Παπαδιαμάντης έκανε οτιδήποτε άλλο εκτός από το γράψιμο, θα ήταν δυστυχισμένος. Μα θα πείτε, πάλι δυστυχισμένος ήταν. Τουλάχιστον όμως με όλο του το είναι έκανε αυτό που αγαπούσε! Υπάρχουν πολλοί τέτοιοι μερακλήδες γύρω μας;

Για τον λόγο αυτό δεν μ’ αρέσει τόσο η γνωστή φωτογραφία του, που τράβηξε ο Νιρβάνας, όσο μια άλλη, που ο πτωχός Παπαδιαμάντης είναι με το κοστούμι του, τη γραβάτα του και το παλτό του. Ένας πρώτης τάξεως κύριος! Μια φωτογραφία που θα μπορούσε να είναι δίπλα σ’ αυτές του Δίκενς, του Πόε, του Δοστογιέφσκι…

πηγή: Aντίφωνο

2. Ένα επίκαιρο διήγημα και μία εύστοχη θεατρική αναπαράσταση

Το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη “Ο Αμερικάνος” ήταν πάντα επίκαιρο για την ελληνική κοινωνία αφού θέμα του είναι η ξενιτιά και η επιστροφή στην πατρίδα