Παιδιά με αυτοεκτίμηση φούσκα

Τα τελευταία χρόνια έχει επικρατήσει στην κοινή γνώμη η έννοια της αυτοεκτίμησης ως η βασικότερη προϋπόθεση για να μπορέσει ένα παιδί στην ενήλικη ζωή του να έχει προσωπική πληρότητα και επαγγελματική επιτυχία. Οι υπερβολικοί έπαινοι, τα κανακέματα οι ζητωκραυγές και οι θετικές αντιδράσεις ως τονωτικές ενέσεις του «εγώ» του παιδιού ξεκινούν εξ απαλών ονύχων και αποτελούν μέρος μιας μορφής διαπαιδαγώγησης που έχει ως μοναδικό σκοπό την καλλιέργεια υψηλής αυτοεκτίμησης. Θεωρείται μάλιστα πως ακόμα και η υπερβολή μόνο καλό μπορεί κάνει στην τόνωση της αυτοεκτίμησης ενός παιδιού.

Γράφει ο Δημήτρης Τσιριγώτης. Φυσικός

Μακάρι να ήταν τόσο απλά τα πράγματα. Σε πολλές περιπτώσεις όμως αυτό το ίδιο παιδί που ενώ φαινόταν πως έσφυζε από «πίστη στον εαυτό του», με το που έρχεται αντιμέτωπο με την πρώτη δυσκολία, αποτυχία, κριτική ή στραβοτιμονιά της ζωής, αδυνατεί να ανταπεξέλθει αναγκάζοντας τους γονείς του να «καθαρίσουν» εκείνοι. Αυτού του είδους η αυτοεκτίμηση στην ουσία αποδεικνύεται μια φούσκα που όσο πιο πολύ τη φουσκώνεις τόσο πιο πολύ αδυνατίζουν τα τοιχώματά της και τόσο πιο εύκολα σκάει.

Η πραγματική αυτοεκτίμηση ενός παιδιού οικοδομείται από το ίδιο

Και ποιος γονέας, εκπαιδευτικός, παππούς ή γιαγιά δεν έχει επαινέσει υπερβολικά ένα παιδί, θεωρώντας μάλιστα πως εκτός από τη χαρά που του δίνουν του κάνουν καλό και στην αυτοεκτίμησή του; Υπάρχει όμως μια σαφής σύγχυση μεταξύ του υπερβολικού επαίνου και της ενθάρρυνσης.

Ας δούμε ένα παράδειγμα. Πολλοί γονείς έχουμε πει στο παιδί μας: «είσαι το πιο έξυπνο παιδί του κόσμου». Σαν ανταπόκριση, κατά πάσα πιθανότητα, έχουμε αντικρύσει ένα τεράστιο χαμόγελο και έχουμε κερδίσει μια σφιχτή αγκαλιά. Όμως η προσδοκία που καλλιεργούμε εκείνη την ώρα στο παιδί είναι έξω από τις πραγματικές του δυνατότητες και είναι εξαιρετικά πιθανό, αργά ή γρήγορα, να οδηγήσει σε ματαίωση.

Επίσης, από τη στιγμή που του λέμε πως έχει ήδη καταχτήσει την κορυφή, υπάρχει ο κίνδυνος το παιδί να σταματήσει να προσπαθεί. Δεν θα ήταν προτιμότερο να του είχαμε πει: «είσαι έξυπνο παιδί αλλά η εξυπνάδα είναι κάτι που καλλιεργείται»; Σίγουρα θα ήταν. Καλύτερα μια αυτοεκτίμηση μικρότερων μεν διαστάσεων αλλά συμπαγής και ανθεκτική παρά μια μεγάλη φούσκα αυτοεκτίμησης με πολύ λεπτά τοιχώματα. Και καλύτερα με τροφοδότηση αλήθειας να ενθαρρύνουμε το παιδί να χτίσει μόνο του την αυτοεκτίμησή του (όπως στο προηγούμενο παράδειγμα: «η εξυπνάδα είναι κάτι που καλλιεργείται») παρά να του κάνουμε ψεύτικους επαίνους θεωρώντας πως η δική μας υπερβολική εκτίμηση θα εγκολπωθεί από το παιδί ως δική του αυτοεκτίμηση.

Η πραγματική αυτοεκτίμηση ενός παιδιού οικοδομείται από το ίδιο το παιδί μέσα από την επίτευξη στόχων. Ο ρόλος των γονέων και των εκπαιδευτικών είναι να το ενθαρρύνουν να βάζει στόχους και να επιμένει μέχρι την πραγματοποίησή τους. Δηλαδή να του εμφυσήσουν τη δύναμη της θέλησης και της επιμονής αλλά και τη δύναμη της αποδοχής τυχόν λαθών και αποτυχιών ως αναπόφευκτων κομματιών του «παιχνιδιού». Οι έπαινοι, τα καλά λόγια, οι αμοιβές, οι θετικές αντιδράσεις φυσικά και χρειάζονται αλλά πρέπει να πατάνε γερά στην πραγματικότητα και όχι να αιωρούνται στα υψηλά στρώματα της φαντασίας.

Η πορεία που πρέπει να έχει το χτίσιμο της αυτοεκτίμησης ενός παιδιού είναι η εξής: το παιδί με ενθάρρυνση του περίγυρού του θέτει στόχους και μέσα από την επίτευξη τους και τη λελογισμένη επιβράβευσή του από τους άλλους, ενισχύει την αυτοεκτίμησή του ώστε να καθίσταται ικανό να θέσει νέους στόχους, πιθανόν πιο απαιτητικούς αλλά όχι έξω από τις δυνατότητές του … και ούτω καθεξής. Μήπως τελικά η αυτοεκτίμηση είναι πιο πολύ αποτέλεσμα παρά αιτία της επίτευξης στόχων;

Μια φούσκα που με την παραμικρή αμφισβήτηση σκάει με κρότο

Τα παιδιά που έχουν αναπτύξει μια τέτοιου είδους ψεύτο-αυτοεκτίμηση όχι απλά δεν αντέχουν την κριτική αλλά κυρίως δεν την ανέχονται. Οι εκπαιδευτικοί έρχονται συχνά σε αντιπαράθεση με παιδιά που κάνουν ολόκληρη φασαρία για μια μονάδα παραπάνω στο βαθμό τους ή που δεν ανέχονται την παραμικρή παρατήρηση για την συμπεριφορά τους. Φυσικά σε περίπτωση αποτυχίας τους δεν υπάρχει περίπτωση να αναλάβουν την ευθύνη, θα φταίει πάντα κάποιος άλλος. Έχουν πάντα την αίσθηση πως αδικήθηκαν ή πως δεν αναγνωρίστηκε η ανωτερότητά τους. Η αυτοκριτική και η ταπεινοφροσύνη βρίσκεται σε έλλειμμα στα παιδιά αυτά. Αντιθέτως σε περίσσεια βρίσκεται ο ατομικισμός και ο ναρκισσισμός. Είναι φανερό πως η φουσκωμένη αυτοεκτίμηση έχει σαν αποτέλεσμα την υπερτίμηση του εαυτού.

Όταν ο έπαινος γίνεται αυτοσκοπός και εξάρτηση

Ο έπαινος και η επιβράβευση ως μέσα θετικής ενίσχυσης της συμπεριφοράς και της επίδοσης των παιδιών είναι πολύ σημαντικά εργαλεία. Όταν όμως το μέσο μετατρέπεται στο αποκλειστικό κίνητρο, όταν ο έπαινος γίνεται αυτοσκοπός, υπάρχει πρόβλημα. Τότε το παιδί κάνει μια πράξη μόνο και μόνο για να εισπράξει έπαινο. Δεν την κάνει ούτε γιατί θέλει, ούτε γιατί πρέπει, ούτε επειδή είναι για το καλό του. Αυτή η εξάρτηση του παιδιού από την επιβράβευση είναι ένα είδος εθισμού και μάλιστα ύπουλης μορφής αφού δεν διαγιγνώσκεται εύκολα.

Ένα από τα έντονα συμπτώματα του εθισμού αυτού είναι και η βαθμοθηρία. Πάρα πολλά παιδιά πασχίζουν να πάρουν καλούς βαθμούς όχι για να ευχαριστηθούν τα ίδια από την επίτευξη του στόχου τους αλλά για την επιβράβευση που νιώθουν ότι εισπράττουν από τον κοινωνικό τους περίγυρο και κυρίως από τους γονείς τους. Για την έξωθεν καλή μαρτυρία και για τα μάτια του κόσμου δηλαδή. Και όπως οι εξαρτημένοι από ουσίες άνθρωποι έχουν ως απόλυτη προτεραιότητά τους την αναζήτηση της δόσης τους έτσι και παιδιά αυτά έχουν μόνο ένα πράγμα στο μυαλό τους: τον έπαινο από τον καλό βαθμό. Σκεφτείτε μόνο ότι μπορεί ένας μαθητής να είναι αποδοτικός σε ένα μάθημα και ταυτόχρονα να μην βρίσκει κανένα ενδιαφέρον σε αυτό ή ακόμα και να το απεχθάνεται, έχοντας ως μοναδικό κίνητρο την επίτευξη υψηλού βαθμού και τον παρελκόμενο έπαινο. Δηλαδή αναιρείται ακόμα και αυτό που όλοι συνήθως λέμε ότι «για να είσαι πολύ καλός σε κάτι, πρέπει να σου αρέσει». Στο σχολείο αυτό δεν είναι απαραίτητο, το μόνο που χρειάζεται είναι να εθίζονται τα παιδιά στην βαθμοθηρία.

Αυτοεκτίμηση ή αυτοεπίγνωση, αγάπη, αποδοχή και θέληση;  

Τελικά η υψηλή αυτοεκτίμηση ενός παιδιού αποτελεί έναν αρνητικό παράγοντα στην εξέλιξη της ζωής του; Το αντίθετο. Το θέμα όμως είναι με ποιο τρόπο αυτή οικοδομείται. Αν πρόκειται για φούσκα γεμάτη με αέρα κοπανιστό και διοχετευόμενο από τους άλλους τότε είναι σίγουρο πως θα οδηγήσει στην ματαίωση και την απογοήτευση του τύπου: «ο σκληρός και άδικος κόσμος που αρνήθηκε να επιβεβαιώσει πόσο σπουδαίο άτομο είμαι». Αν έχει οικοδομηθεί από το ίδιο το παιδί με τη βήμα προς βήμα προσέγγιση τότε μπορεί να αποτελέσει ένα δυνατό όπλο, σίγουρα όμως όχι το μόνο.

Η καλή αυτεπίγνωση όπου το παιδί γνωρίζει τα προτερήματά του και τα ελαττώματά του, η διαβεβαίωση από τους γονείς του ότι το αγαπούν και το αποδέχονται και η καλλιέργεια  ισχυρής θέλησης πιθανόν να αποτελούν ακόμα πιο καθοριστικά εφόδια για το δρόμο της ζωής. Τα πολύτιμα «αξίζω» και «μπορώ» δεν τα αποκτά κανείς φωνάζοντάς τα στον καθρέφτη του αλλά καθρεφτίζοντας τον εαυτό του μέσα σε μάτια που τον αγαπούν, τον αποδέχονται και τον ενθαρρύνουν.