Η φιλοσοφία στο Λύκειο

Υπάρχουν αντικειμενικά κάποιες ιδιαίτερες προκλήσεις που θέτει εκ της φύσεώς της η Φιλοσοφία στους κόλπους της θεσμικής εκπαίδευσής μας. Πρώτη πρόκληση. Μπορεί η Φιλοσοφία να μην είναι «άλλο ένα» μάθημα στο Λύκειο, να μην αποτελεί δηλαδή ένα γνωστικό αντικείμενο όπως τα άλλα μαθήματα; Τι εννοώ; Η Φιλοσοφία μπορεί εκτός ως πεδίο μάθησης στην καθορισμένη διδακτέα ύλη να διαμορφώσει και έναν τρόπο ζωής, να είναι δηλαδή η διδασκαλία της μια άσκηση ζωής;

Του Νίκου Τσούλια

Φυσικά, δεν μπορεί μια μικρή νησίδα γνώσης, χωρίς μάλιστα μια γενικότερη κουλτούρα βιωματικής μάθησης μέσα στο σχολείο, να μετασχηματίσει το όλο σκηνικό της εκπαίδευσης και πολύ περισσότερο εκείνο της κοινωνίας. Άλλωστε σήμερα η Φιλοσοφία – στη χώρα της γέννησής της και της μεγάλης καλλιέργειάς της σε παλιότερους καιρούς – θεωρείται σαν μια «ιδιοτροπία» μερικών ειδικών ανθρώπων. Ωστόσο, πέραν αυτού του πανίσχυρου «περιβάλλοντος», θα μπορούσε η Φιλοσοφία να θέσει κάποια ερείσματα αμφισβήτησης του εν πολλοίς ανορθολογικού «συγκείμενου» και να ρίξει σπόρους για μια στοχαστική κουλτούρα και για μια δημιουργική στάση ζωής; Θεωρώ ότι η απάντηση είναι θετική και εξαρτάται από τη θέληση του εκπαιδευτικού κόσμου, ανεξάρτητα από την όποια απροθυμία της πολιτείας.
Δεύτερη πρόκληση. Η διδασκαλία της Φιλοσοφίας μπορεί να ανατρέψει την κρατούσα αντίληψη ότι είναι ένα «αντικείμενο ενασχόλησης» κάποιων ειδικών και μόνων διανοούμενων, να γίνει δηλαδή πεδίο άσκησης της σκέψης και του τρόπου ζωής όλων των ανθρώπων; Εδώ τα πράγματα είναι πιο εύκολα σε σχέση με την πρώτη πρόκληση. Και να γιατί. Κάθε άνθρωπος από τη στιγμή που κατακτά τη γλώσσα ταυτόχρονα στοχάζεται. Η γέννηση και η εξέλιξη της σκέψης του είναι μια διαρκής πορεία προς το αξιερώτητο. Κάθε άνθρωπος (θέλει δεν θέλει) φιλοσοφεί στα μεγάλα υπαρξιακά ζητήματα, αναρωτιέται για το νόημα της ζωής, για την ουσία της ύπαρξή του, για το επέκεινα, για την απεραντοσύνη του χωροχρόνου, για τη μηδαμινότητα της παρουσίας του στο αχανές σύμπαν κλπ. Η πρόκλησή μας τώρα μετασχηματίζεται. Όλος αυτός ο θαυμαστός πλούτος της σκέψης του κάθε ανθρώπου δεν μπορεί να γίνει πεδίο συστηματικής καλλιέργειας μέσα από τη διαρκή προσφυγή στη γνώση αλλά και μέσα από την κοινωνική και τη διαπροσωπική επικοινωνία των ανθρώπων; Γιατί οι άνθρωποι να συζητούν για κάθε μικρό και ασήμαντο ζήτημα στην καθημερινή τους ζωή και να παραμερίζουν και να παραμελούν τα βαθύτερα σημεία της αγωνίας των;
Φυσικά η έννοια του φιλοσόφου έχει δίσημη αναφορά. Φιλόσοφος με την ευρεία έννοια είναι κάθε άνθρωπος, γιατί κάθε άνθρωπος θέτει ερωτήματα και προβληματισμούς στον εαυτό του. Φιλόσοφος ταυτόχρονα είναι και ο διανοούμενος που ασχολείται συστηματικά με τους διαχρονικούς προβληματισμούς του ανθρώπου και ερευνά τα μεγάλα και τα μικρά θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα της φιλοσοφίας, όπως αυτά εξελίσσονται στο διάβα του χρόνου. Είναι ένας μελετητής των πηγών της γνώσης του πνεύματος του ανθρώπου.
Τρίτη πρόκληση. Η Φιλοσοφία δεν μπορεί να διαχυθεί – ως συστηματική κουλτούρα – μέσα σε κάθε γνωστικό αντικείμενο που διδάσκεται στο λύκειο;

Εδώ η απάντηση είναι ακόμα πιο εύκολη. Κάθε μάθημα / γνωστικό αντικείμενο, ως θεσμική προβολή των επιμέρους πεδίων της επιστήμης στην οργανωμένη εκπαίδευσή μας, εξ ορισμού θα πρέπει να εμπεριέχει και τον πλούτο της φιλοσοφικής του θεώρησης. Και αυτό όχι μόνο για να υπηρετηθεί η έννοια της Φιλοσοφίας γενικότερα αλλά και για να κατανοηθεί πληρέστερα το διδασκόμενο μάθημα.

Μόνο αν παράλληλα με τη διδασκαλία της γνώσης τίθεται και το πεδίο του προβληματισμού και της εξέλιξης των ιδεών σε κάθε γνωστικό αντικείμενο, μπορεί η γνώση να αποκτήσει ριζώματα στη σκέψη του παιδιού, γιατί μόνο έτσι η γνώση αποκτά ενότητα στην εξέλιξή της. Υπάρχει πρόσφορο και πλούσιο έδαφος στο στοχασμό των μαθητών για μια τέτοια θεώρηση των πραγμάτων, γιατί ακριβώς θέτει το ζήτημα της γνώσης ως ζήτημα που αγκιστρώνεται στα δικά τους πρωτογενή ερωτήματα και δεν πέφτει από τον ουρανό ως «διδακτέα και μόνο ύλη».
Γι’ όλες αυτές τις προκλήσεις τίθεται μια δευτερογενής αλλά σημαντική πρόκληση. Ωραία και αποδεκτά ενδεχομένως όλα αυτά, αλλά τι γίνεται με την πραγματικότητα του σχολείου; Εδώ θέλω να πιστεύω ότι είμαι πιο πειστικός. Το σχολείο και οι εκπαιδευτικοί στη χώρα μας έχουν πολλά περιθώρια για να βάλουν τους δικούς τους χρωματισμούς στη διδασκαλία.

Μπορούν οι προηγούμενες – προφανώς και άλλες… – προκλήσεις να τίθενται στο πεδίο εφαρμογής. Φυσικά και δεν μπορεί να αναθεωρηθεί μια κρατούσα θεσμική αντίληψη από τις μεμονωμένες ενέργειες των εκπαιδευτικών. Μπορεί όμως να τίθενται τα μεγάλα παιδαγωγικά προτάγματα, όπως αυτά έχουν κατακτηθεί είτε μέσα από τις επιστημονικές σπουδές μας, την επιμόρφωση και την αυτομόρφωση είτε μέσα από την φοβερά πλούσια εμπειρία του σχολείου είτε μέσα από τη λειτουργία των συλλογικών εκπαιδευτικών θεσμών μας. Αρκεί ο παιδαγωγικός οίστρος και το εκπαιδευτικό πάθος!