Τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας βάλαμε, βάλαμε, βάλαμε και δημιουργήσαμε ένα σχολείο που προκαλεί ασφυξία στους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς του.

Και αυτό γιατί επενδύσαμε στην ποσότητα της πληροφορίας αντί στην ποιότητα της γνώσης.

Δημήτρης Τσιριγώτης

Αν οι πληροφορίες είναι οι νότες, η γνώση είναι η μουσική. Αν οι πληροφορίες είναι τα χρώματα, η γνώση είναι η ζωγραφιά. Αν οι πληροφορίες είναι συστατικά μαγειρικής, η γνώση είναι το ίδιο το μαγείρεμα. Με άλλα λόγια, οι πληροφορίες είναι τα δεδομένα αλλά η γνώση είναι η ικανότητα κατανόησης και εφαρμογής των πληροφοριών. Χρειάζεσαι πληροφορίες για να έχεις γνώση, αλλά χωρίς γνώση, η πληροφορίες είναι άχρηστες. Η γνώση είναι η ικανότητα συνδυασμού των πληροφοριών ώστε να δημιουργηθεί κάτι μεγαλύτερο και καλύτερο από το άθροισμα των κομματιών της.

Ειδικά τη σημερινή εποχή υπάρχει καταιγισμός πληροφοριών για τους μαθητές. Ο υπολογιστής και το κινητό τηλέφωνο αποτελούν κατά κύριο λόγο τις πύλες εισόδου αυτών των πληροφοριών. Αυτό είναι απλά ένα από τα σημεία των καιρών μας. Τι συμβαίνει όμως όταν το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα, αντί να καλλιεργεί τη γνώση, παρέχει και αυτό με τη σειρά του μόνο πληροφορίες στους μαθητές οι οποίες παρουσιάζονται καταχρηστικά ως γνώση; Τότε συμβαίνει αυτό που δυστυχώς είναι έκδηλο στους σημερινούς μαθητές: Μικρή επεξεργαστική ικανότητα. Ότι ακριβώς παθαίνει ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής όταν του φορτώνουμε όλο και περισσότερα δεδομένα στο σκληρό του δίσκο αλλά δεν του αναβαθμίζουμε τον επεξεργαστή του.

Σύμφωνα με το σπουδαίο φυσικό Richard Feynman για να ισχυρίζεσαι πως κατέχεις την απόλυτη γνώση για κάποιο θέμα πρέπει πρώτα να μπορείς να το απλοποιήσεις τόσο ώστε να το καταλάβει και ο πιο άσχετος με το θέμα άνθρωπος. Αλήθεια, γνωρίζουμε πολλούς μαθητές μας που στο τέλος κάποιου μαθήματος έχουν κατακτήσει αυτή την ικανότητα;

Ελληνικό εκπαιδευτικό παράδοξο

Αν πάρουμε την ταξινομία των διδακτικών στόχων κατά Bloom δηλαδή των στόχων που πρέπει να επιτευχθούν από τους μαθητές ώστε η διδασκαλία να θεωρείται επιτυχημένη όσον αφορά τη γνώση που παρέχει, θα διαπιστώσουμε ότι τις περισσότερες φορές επιτυγχάνονται οι τρεις πρώτοι στόχοι του χαμηλού επιπέδου (απομνημόνευση, κατανόηση και στην καλύτερη περίπτωση η εφαρμογή) αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο με τους επόμενους στόχους του υψηλού επίπεδου (ανάλυση, αξιολόγηση και σύνθεση-δημιουργία). Ο λόγος είναι πως ενώ για την επίτευξη των 3 πρώτων στόχων χρειάζεται απλά ένας αποτελεσματικός εκπαιδευτικός που απευθύνεται σε μαθητές που τον προσέχουν και εφαρμόζουν όσα τους μαθαίνει, για την επίτευξη των ανώτερων στόχων αυτό δεν αρκεί. Χρειάζεται ένα εντελώς διαφορετικό συνολικό πλαίσιο. Πλαίσιο που δεν γίνεται να το θέσει μόνος του ο εκπαιδευτικός, όσο εμπνευσμένος και εργατικός αν είναι. Χρειάζεται άλλου είδους εκπαιδευτική πολιτική συνολικά.

Ας πάρουμε το εξής παράδειγμα: Ένας ευσυνείδητος εκπαιδευτικός θετικών επιστημών φυσικός, χημικός ή βιολόγος θεωρεί καθήκον του να προετοιμάσει τους μαθητές του για τις επερχόμενες πανελλαδικές εξετάσεις. Θα πρέπει λοιπόν καταρχάς να βγάλει όλη την ύλη η οποία είναι εξωφρενικά μεγάλων διαστάσεων. Θα πρέπει επίσης να λύσει πάρα πολλές ασκήσεις από το σχολικό εγχειρίδιο ή τα σχολικά βοηθήματα που χρησιμοποιεί μήπως κάποια παρόμοια άσκηση εμφανιστεί ως θέμα στις εξετάσεις. Μετά θα πρέπει να λύσει όσες περισσότερες ασκήσεις μπορεί και από την τράπεζα θεμάτων αφού και αυτές είναι υψηλής «επικινδυνότητας». Και αφού τα πράξει όλα αυτά θα μπορεί να αισθάνεται ήσυχος ότι από την μεριά του έκανε ότι καλύτερο μπορούσε για τους μαθητές του. Και όντως θα το έχει κάνει. Το θέμα είναι ότι αναγκαστικά θυσίασε πάρα πολλά. Θυσίασε όλους τους υψηλούς στόχους της διδασκαλίας (ανάλυση, αξιολόγηση και σύνθεση-δημιουργία). Η τραγική ειρωνεία είναι ότι αν έδινε σημασία στην επίτευξη των υψηλών στόχων θα έβλαπτε τους μαθητές του αφού οι πιθανότητες να έχουν καλή απόδοση στις εξετάσεις θα μειώνονταν. Αν δηλαδή επί παραδείγματι έβαζε τους μαθητές να κάνουν πειράματα στο εργαστήριο, αν αφιέρωνε χρόνο για αναστοχασμό του μαθήματος, για εμβάθυνση, για ανάλυση, για σύνθεση, για βιωματικές μεθόδους και για καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, θα έκανε κακό στους μαθητές του. Δεν είναι απλά ένα εκπαιδευτικό παράδοξο. Πρόκειται για πραγματική τρέλα.

Τα στραβά που πρέπει να διορθωθούν

Ας δούμε μερικές ανορθογραφίες που πρέπει να διορθωθούν αν θέλουμε οι μαθητές να φτάνουν στη γνώση.

1) Ένα ακόμη εκπαιδευτικό παράδοξο που συμβαίνει στη χώρα μας είναι το εξής: Ενώ χρόνο με το χρόνο χάνονται για διάφορους λόγους όλο και περισσότερες μέρες μαθημάτων, αντιθέτως αυξάνονται οι γραπτές δοκιμασίες στις οποίες υποβάλλονται οι μαθητές. Δηλαδή με λιγότερο μάθημα γράφουν περισσότερα διαγωνίσματα και εξετάσεις.

Τα Γυμνάσια βρίσκονται για μεγάλο χρονικό διάστημα στον αστερισμό των διαγωνισμάτων. Δύο διαγωνίσματα σε κάθε μάθημα και γραπτές προαγωγικές εξετάσεις στο τέλος κάθε έτους σε 9 μαθήματα. Και φυσικά κάθε διαγώνισμα δεν είναι μία διδακτική ώρα όπως ίσως φαίνεται. Οι μαθητές προετοιμάζονται από τον εκπαιδευτικό για αρκετές διδακτικές ώρες ώστε να καταστούν ικανοί να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις του διαγωνίσματος.

Τα Λύκεια έχουν χάσει προ πολλού τον παιδευτικό τους ρόλο. Είναι απλά εξεταστικά κέντρα. Ο μέγας ελκυστής που λέγεται Πανελλαδικές εξετάσεις στροβιλίζει μαθητές και εκπαιδευτικούς και η τράπεζα θεμάτων έρχεται να σβήσει και την τελευταία τους ελπίδα να ξεφύγουν από τη δορυφορική τους κίνηση. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση γενικά χρειάζεται αποδραματοποίηση και ελάφρυνση όσον αφορά τον εξετασιοκεντρικό της χαρακτήρα.

2) Πρέπει να έχουμε την παγκόσμια πρωτοτυπία σαν χώρα να διδάσκονται μουσική οι μαθητές χωρίς να υπάρχουν στα σχολεία μουσικά όργανα, να διδάσκονται εικαστικά χωρίς ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα με αποτέλεσμα οι εκπαιδευτικοί να έχουν την δυνατότητα να διδάξουν μόνο ζωγραφική. Οι άλλες εικαστικές τέχνες (κεραμική, γλυπτική, χαρακτική, σχεδιασμός, κόμικς, γκράφιτι, φωτογραφία κ.ά.) είναι ανέφικτο να διδαχτούν. Να μη μιλήσουμε για τον αθλητισμό που θεωρείται κάτι σαν αποπαίδι της παιδείας στη χώρα μας. Ένα φιλέ και δυο μπασκέτες δεν μπορούν ούτε για αστείο να θεωρηθούν αθλητικές εγκαταστάσεις. Όσον αφορά τις θετικές επιστήμες (φυσική, χημεία, βιολογία), αν θέλουμε να διδάσκονται σωστά, πρέπει να εξοπλίσουμε τα διαλυμένα και απαρχαιωμένα εργαστήρια και να τα επανδρώσουμε με τεχνικούς που κάνουν συντήρηση και προετοιμάζουν τα όργανα του εργαστηρίου για τον εκπαιδευτικό που διδάσκει, όπως γίνεται σε όλες τις χώρες που θέλουν να λένε ότι έχουν ένα καλό επίπεδο παροχής εκπαίδευσης.

3) «Λίθοι, πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως ερριμμένα». Αυτή η φράση αντικατοπτρίζει την κατάσταση που επικρατεί σήμερα στα ελληνικά σχολεία. Μπάχαλο, μερικές φορές δημιουργικό αλλά μπάχαλο. Γίνονται μυριάδες πράγματα και όλα μαζί ταυτόχρονα. Να αναφέρουμε μερικά. Εκτός από τα μαθήματα, τα διαγωνίσματα και τις εξετάσεις υπάρχουν και τα εξής: πρόβες για τις παρελάσεις, πρόβες για τις εκδηλώσεις εορτασμού των εθνικών επετείων,  προετοιμασία και πραγματοποίηση μονοήμερων και πολυήμερων εκδρομών (να υπογραφούν βεβαιώσεις από τους γονείς, να γίνει συλλογή των χρημάτων, να κανονιστούν τα λεωφορεία κ.τ.λ.), αντίστοιχη προετοιμασία και πραγματοποίηση εκπαιδευτικών επισκέψεων, οι δράσεις κάθε είδους, εκλογές για την ανάδειξη των 5μελών και των 15μελών συμβουλίων των μαθητών, οι συνεδριάσεις των συλλόγων κάθε τόσο, οι ενημερώσεις των γονέων (προγραμματισμένες και έκτακτες), αφιερώματα που ζητάει το υπουργείο να γίνουν κάθε λίγο και λιγάκι με αφορμή κάποια παγκόσμια μέρα, οι επιμορφώσεις των εκπαιδευτικών, τα απύθμενα εξωδιδακτικά καθήκοντα των εκπαιδευτικών, οι δραστηριότητες των προγραμμάτων και των ομίλων και πάρα πολλά άλλα. Και όλα αυτά πρέπει να χωρέσουν μέσα στις 175 μέρες μαθημάτων τις οποίες περιλαμβάνει κάθε σχολικό έτος. Δεν είναι τυχαίο που οι Έλληνες εκπαιδευτικοί αισθάνονται ξεζουμιασμένοι και διδακτικά ματαιωμένοι. Οι μαθητές από την άλλη είναι σε έξαλλη κατάσταση αφού το απαραίτητο για τη ψυχολογία τους πρόγραμμα δεν υφίσταται. Απαιτείται άμεσα εξορθολογισμός και οργάνωση. Αν κρίνουμε ότι κάποια από τα παραπάνω είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθούν τουλάχιστον ας γίνεται με οργανωμένο τρόπο και όχι το ένα πάνω στο άλλο. Παράδειγμα, σε κάποιες χώρες τα σχολεία ορίζουν μία ολόκληρη ημέρα την εβδομάδα όπου οι μαθητές δεν κάνουν μαθήματα αλλά πραγματοποιούνται όλες οι εξωδιδακτικές δραστηριότητές τους.

4) Απαιτείται εξορθολογισμός στην ποιότητα και στην ποσότητα της διδακτέας ύλης. Η ύλη που διδάσκονται οι Έλληνες μαθητές είναι πολύ περισσότερη από εκείνη των πιο πολλών χωρών. Όσον αφορά τη δυσκολία δεν είναι υπερβολή ότι τα ελληνόπουλα διδάσκονται σε κάθε βαθμίδα αυτά που οι μαθητές στις άλλες χώρες διδάσκονται στην επόμενη βαθμίδα. Παράδειγμα, στο Λύκειο οι μαθητές μας διδάσκονται μαθηματικά και φυσική που στις άλλες χώρες θεωρούνται πανεπιστημιακή ύλη. Αμφότεροι μαθητές και εκπαιδευτικοί είναι εγκλωβισμένοι σε ένα ασφυκτικό πλαίσιο «ύλης» και περιοριστικών – ξεπερασμένων Curriculum και ενός εκπαιδευτικού συστήματος που αντιμετωπίζει το σχολείο χρησιμοθηρικά ως βαθμολογικό κέντρο και ως προθάλαμο του πανεπιστημίου.

Να γκρεμίσουμε το πρώτο τείχος αντίστασης των μαθητών στη γνώση

Για να φτάσουν οι μαθητές στη γνώση, οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να βάλουν όλες τους τις δυνάμεις ώστε να γκρεμίσουν το πρώτο τείχος, να νικήσουν τις αμφιβολίες και τις αντιστάσεις των μαθητών του για την αξία και τη χαρά της γνώσης. Αυτό είναι το πιο καθοριστικό βήμα. Μα μήπως αυτό δεν είναι που ακούγεται στις μέρες μας στις συζητήσεις μεταξύ προβληματισμένων εκπαιδευτικών όσον αφορά τους μαθητές τους: «δεν τους ενδιαφέρει να μάθουν». Αυτό δυστυχώς είναι μία μεγάλη αλήθεια. Αναστρέφεται όμως μόνο αν οι προσπάθειες των εκπαιδευτικών υποστηριχθούν με εκ βάθρων αλλαγές της εκπαιδευτικής πολιτικής. Αλλιώς οι μαθητές μας θα συνεχίζουν να περιδινούνται σε ένα σπιράλ πληροφοριών χωρίς να μπορούν να φτάσουν στη γνώση.