Τις γράφουμε σωστά;  Τις χρησιμοποιούμε σωστά;  Πρόκειται για λέξεις ή φράσεις – κάποιες με λόγια και αρχαία «καταγωγή» ή με αποφθεγματική χρήση και λειτουργία – που γυρνάνε από στόμα σε στόμα και συναντάμε σε πολλές σελίδες γραπτών κειμένων:

Επιμέλεια Γιώργος Χρυσουδάκης Φιλόλογος


Ας παρατηρήσουμε κάποιες απ’ αυτές:
Μ’ εμένα, μ’ εσένα και όχι με μένα… (αντων. εμένα / μου κ.λπ.).
Ανεξαρτήτως φύλου και όχι ανεξαρτήτου φύλου.
Τα Θεοφάνια και όχι Θεοφάνεια (όπως τα Ίσθμια κ.λπ.).
Το ουσιαστικό λάθος ας μη χρησιμοποιείται ως επιθετικός προσδιορισμός (π.χ. λάθος κίνηση).
α ρήματα διαρρέω, ελλοχεύω είναι αμετάβατα (δε λέμε, δηλαδή: «ο δημοσιογράφος διέρρευσε την είδηση, αλλά: «η είδηση διέρρευσε από τον δημοσιογράφο…»)
Τους μυς / ιχθύς και όχι τους μύες / ιχθύες.
Καινούργιος και όχι καινούριος.
Όλους όσοι και όχι όλους όσους (π.χ. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσοι με βοήθησαν).
Ανεξιθρησκία (θρησκεία), ειδωλολατρία (λατρεία), πρωτοπορία (πορεία), εθελοδουλία (δουλεία), αρχαιοκαπηλία (καπηλεία) κ.λπ.
Αϊ (συντετμημένος τύπος του «άγιος») – Βασίλης και όχι Άη…
Στο πλαίσιο (των ενεργειών μου…) και όχι στα πλαίσια.
Κατ’ αρχήν (κατά βάση) / κατ’ αρχάς (αρχικά).
Παρεμπιπτόντως και όχι παρεπιπτόντως.
Υπερηφάνεια, με –εια / περηφάνια, με –ια.
Προ Χριστού / μετά Χριστόν / προ μεσημβρίας / μετά μεσημβρίαν.
Ας μη συνοδεύουμε το άρα με το λοιπόν.
Δωσίλογος και όχι δοσίλογος (δώσω + λόγος)
Το εγκύπτω (εξετάζω με προσοχή: «η Βουλή θα υποχρεωθεί να εγκύψει…») δεν έχει καμία σχέση (νοηματική – ετυμολογική) με το ενσκήπτω (επιτίθεμαι με σφοδρότητα: «ενέσκηψε βαρύς χειμώνας…).
Υπέρ το δέον και όχι υπέρ του δέοντος (η πρόθεση «υπέρ», όταν συντάσσεται με γενική, δηλώνει υπεράσπιση: «μίλησε στο δικαστήριο υπέρ του κατηγορουμένου»).
Οι βρόγχοι είναι οι αεραγωγοί σωλήνες του αναπνευστικού συστήματος / ο βρόχος είναι η θηλιά (κυριολεκτικά και μεταφορικά).
Απλά (με απλό τρόπο) / απλώς (μόνο).
Αδιάκριτα (χωρίς διακριτικότητα) / αδιακρίτως (χωρίς διάκριση).
Το βράδυ με –υ, τα βράδια με -ι
Με τα επίθετα λίγος, πολύς χρησιμοποιούμε το επίρρημα τόσο. Λέμε, δηλαδή: «τόσο πολλοί» και όχι: «τόσοι πολλοί».
Υπερβαίνω τα εσκαμμένα (ξεπερνώ τα όρια / λεγόταν για τους άλτες που ξεπερνούσαν τη σκαμμένη ζώνη του σταδίου, τα «εσκαμμένα», κάνοντας μεγάλα άλματα) / ενεργώ εσκεμμένα.
Λεωφόρος Κηφισιάς και όχι Κηφισίας.
Η σορός του νεκρού / ο σωρός από ξύλα.
Κάνω έκκληση / έκλυση ηθών.
Εκ των ων ουκ άνευ και όχι: «εκ των ουκ άνευ».
Η εξάρτηση (από ουσίες) / η εξάρτυση (του στρατιώτη) / η εξάρτιση (ο εφοδιασμός – εξοπλισμός πλοίου).
Μισός, μισή μισό σύνθετα: ήμισι, μισι (άκλιτο): ενάμισι μέτρο, τρεισήμισι ώρες…
Ψηλή γυναίκα / ψιλή κυριότητα
Αβρόχοις ποσί: με στεγνά πόδια / μτφ: χωρίς κόπο
Άκρον άωτον: το αποκορύφωμα (το άκρων άωτον της αδιαφορία του)
Αντί πινακίου φακής: μτφ.: για ένα ασήμαντο ποσό
Τον γνωρίζω εξ απαλών ονύχων, σημαίνει: «τον γνωρίζω από παιδί» (από τότε που τα νύχια του ήταν απαλά) και όχι αδρομερώς.
Στήλη (στήλες): επιτύμβια πλάκα / στύλος (στύλοι): κολόνα, κίονας (οι στύλοι τού Ολυμπίου Διός και όχι οι στήλες…)
Άνω ποταμών: μτφ.: εξωφρενικός, παράλογος ( η κακία του είναι άνω ποταμών).
Απέχω παρασάγγας: απέχω πολύ (η παρασάγγα ήταν περσικό μέτρο μήκους).
Απορώ και εξίσταμαι: νιώθω μεγάλη έκπληξη.
Διά ζώσης: από κοντά.
Διαρρηγνύω τα ιμάτιά μου: όταν, πιστεύοντας ότι είμαι αθώος, διαμαρτύρομαι με έντονο τρόπο.
Διά τον φόβον των Ιουδαίων: όταν, σε δεδομένη περίσταση, έχω πάρει κάθε προφυλακτικό μέτρο.
Ειρήσθω εν παρόδω: ας ειπωθεί παρεμπιπτόντως.
Εκτοξεύω μύδρους: επικρίνω εντονότατα κάποιον.
Εκ του μη όντος: από το τίποτα (δημιούργησε θέμα εκ του μη όντος).
Εκ των ενόντων: όπως – όπως (η εργασία σου έγινε εκ των ενόντων).
Εκών άκων: θέλοντας και μη.
Ελαφρά τη καρδία: χωρίς σκέψη, επιπόλαια.
Εν ευθέτω χρόνω: σε κατάλληλο χρόνο.
Εν κρυπτώ και παραβύστω: στα κρυφά.
Παίζω εν ου παικτοίς: ασχολούμαι επιπόλαια με σοβαρά θέματα.
Επί ξηρού ακμής: μτφ.: σε κρίσιμο σημείο.
Ήρξατο χειρών αδίκων: άρχισε πρώτος τις άδικες πράξεις.
Κατά κανόνα: συνήθως.
Κατά το δοκούν: σύμφωνα με τη γνώμη κάποιου.
Κοινός τόπος: κοινοτοπία.
Κομίζω γλαύκα ες Αθήνας: η κουκουβάγια, ως σύμβολο της πόλης, ήταν μία γνωστή εικόνα στην αρχαία Αθήνα. Συνεπώς, η φράση, μεταφορικά, λέγεται για κάποιον που αναφέρεται σε γνωστά θέματα, σαν να ήταν εντελώς άγνωστα.
Κρανίου τόπος: τόπος ακατοίκητος.
Κροκοδείλια δάκρυα: ψεύτικα δάκρυα (κατά μία εκδοχή, η φράση προήλθε από τα νερά που τρέχουν σαν δάκρυα από τα μάτια του κροκόδειλου, όταν βγάζει το κεφάλι του από το νερό).
Κύμβαλον αλαλάζον: μτφ.: ο άνθρωπος που οικειοποιείται, άκριτα, απόψεις άλλων.
Μετά λόγου γνώσεως: με πλήρη επίγνωση των πραγμάτων
Μεταξύ σφύρας και άκμονος: μεταξύ δύο εμποδίων.
Μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας: μεταξύ ζωής και θανάτου.
Μήλον της Έριδος: αντικείμενο διεκδίκησης (από τον μύθο της διαμάχης μεταξύ Ήρας, Αθηνάς και Αφροδίτης, για το ποια είναι η ομορφότερη).
Ο κύβος ερρίφθη: μτφ.: πάρθηκε η κρίσιμη απόφαση (από τη γνωστή φράση του Ιούλιου Καίσαρα, όταν κήρυξε εμφύλιο πόλεμο στην Ιταλία).
Οσονούπω: σε λίγο χρόνο.
Ουδέν κακόν αμιγές καλού: κάθε κακό έχει και θετικά αποτελέσματα.
Ουκ ολίγοι: πολλοί.
Οψόμεθα: θα δούμε.
Οψόμεθα ες Φιλίππους: αφορά στη φράση που είπε το φάντασμα του Καίσαρα στον Βρούτο, λίγο πριν από τη μάχη στους Φιλίππους, όπου ο Βρούτος νικήθηκε / μτφ.: θα λογαριαστούμε…
Πάντα ρει: όλα αλλάζουν.
Πνέω τα λοίσθια: είμαι ετοιμοθάνατος.
Πνέω τα μένεα: είμαι οργισμένος.
Ποιείται (όχι ποιεί) την νήσσαν: κάνει την πάπια.
Προϊόντος του χρόνου: με το πέρασμα του χρόνου.
Πύρρειος νίκη: νίκη με πολλές απώλειες (από την αιματηρή νίκη του Πύρρου εναντίον των Ρωμαίων στην Ηράκλεια της Ιταλίας).
Συν Αθηνά και χείρα κίνει: ας μην τα περιμένουμε όλα από τον Θεό. Χρειάζεται και η ανθρώπινη προσπάθεια.
Σωρηδόν: κατά σωρούς:
Δύο κακών προκειμένων το μη χείρον βέλτιστον: επιλέγουμε, μεταξύ δύο επερχόμενων δεινών, το λιγότερο κακό.
Φύρδην μίγδην: άνω κάτω.
Χάριν παιδιάς: για αστείο.