Τί θα γινόταν αν έλειπαν τα βιβλία…

Του Νίκου Τσούλια

Στην Ιστορία δεν υπάρχουν τα «αν». Η Ιστορία διαβαίνει πάντα έναν δρόμο και δεν ξέρουμε κανέναν άλλο δρόμο πέραν τούτου. Η γραφή της Ιστορίας είναι οριστική και αμετάκλητη, και είναι καλύτερα έτσι. Έχουμε ποτέ φανταστεί ποια θα ήταν η εικόνα της πραγματικότητας αν κάθε φορά η ροή της ιστορίας ήταν υπό αναθεώρηση;

Αλλά η σκέψη μας είναι πάντα απόλυτα ελεύθερη. Μπορεί να σκέφτεται τα πάντα χωρίς περιορισμούς. Σαφώς και έχει όρια, αλλά είναι όρια «καταστατικά», όρια που δεν μπορεί να τα υπερβεί. Πρόκειται για τα πεδία της μεταφυσικής, του επέκεινα, της υπαρξιακής μας αγωνίας… Παρ’ όλα αυτά κινείται στις ακρώρειες κάθε ζητήματος και πολύ πέραν τούτων. Η ελευθερία της σκέψης είναι η ιερή όψη του ανθρώπου!

Μπορούμε λοιπόν να θέτουμε το «αν» για ζητήματα και πράγματα ζωτικής σημασίας, όχι για να ανακαλύψουμε μια άλλη φαντασιακή εκδοχή της ιστορίας αλλά για να κατανοήσουμε το εύρος της σημασίας αυτών των ζητημάτων και των πραγμάτων.

Αν έλειπαν τα βιβλία… Μπορούμε να φανταστούμε και να συστήσουμε έναν κόσμο χωρίς βιβλία; Κατά τη γνώμη μου κάτι τέτοιο είναι αδύνατον. Και αυτό για τον εξής απλό λόγο: είμαστε δημιουργήματα του βιβλίου. Κανένα άλλο πολιτιστικό αγαθό δεν καθόρισε την πορεία του ανθρώπου πάνω σ’ αυτό τον μικρό πλανήτη όσο το βιβλίο. Στη σχέση μας με το βιβλίο υπάρχει κάτι μοναδικό. Ο άνθρωπος και το βιβλίο είναι ταυτόχρονα δημιουργός και δημιούργημα το ένα του άλλου!

Δεν υπάρχει μόνο η μεταβίβαση της γνώσης και της πληροφορίας και του πολιτισμού μας γενικότερα που έχει ως όχημα το βιβλίο. Γιατί, πώς θα μπορούσαμε να διαστέλλουμε συνεχώς το πολιτισμικό μας στερέωμα, πώς θα μπορούσαμε να διευρύνουμε διαρκώς την επικοινωνία μας στην τέχνη, στην επιστήμη, στη φιλοσοφία, στην ψυχαγωγία; Και έτι περαιτέρω, θα μπορούσαν να υπάρχουν τα εκπαιδευτικά συστήματα, τα σχολεία, τα πανεπιστήμια, τα κάθε λογής πνευματικά ιδρύματα και τα ερευνητικά κέντρα αν δεν βρισκόταν στο κέντρο της λειτουργίας τους και της σύστασής τους το βιβλίο;

Ο κόσμος του βιβλίου μάς εμπεριέχει, ενώ παράλληλα ο κόσμος του ανθρώπου εμπεριέχει το βιβλίο. Αυτό δε συνιστά ούτε αντίφαση ούτε αντινομία. Η εξήγηση είναι απλή. Ο άνθρωπος και το βιβλίο συνεξελίσσονται και συνδημιουργούνται συνδιαμορφώνοντας και συνταξιδεύοντας μαζί στους δρόμους της ιστορίας. Ο άνθρωπος και το βιβλίο είναι ύλη και πνεύμα μαζί, και το καθένα χωριστά και κυρίως η συνάντησή τους!

Αν έλειπαν τα βιβλία, δεν θα υπήρχαμε εμείς και δεν θα ετίθετο κανένα υποθετικό ερώτημα της μορφής του τίτλου του άρθρου μας. Ετέθη το ερώτημα όχι για να καταλήξουμε μέσα από αυτονόητους συλλογισμούς στο παραπάνω συμπέρασμά μας, αλλά για να θέσουμε το πιο δύσκολο ερώτημα: Αν άνθρωπος και βιβλίο συνδημιουργούνται και συνεξελίσσονται, γιατί η σχέση μας – με την ευθύνη προφανώς του ανθρώπου – είναι ελλειμματική; Γιατί δεν είναι σχέση έρωτα και πάθους, γιατί ανασαίνουμε χωρίς την πνοή των γραμμάτων και του βιβλίου;

Τολμώ να ισχυριστώ ότι είναι αυτή η ελλειμματική σχέση που τελικά δεν απελευθερώνει την ιστορία του ανθρώπου από τα «δεσμά» της παρατεταμένης προϊστορίας του, της βαρβαρότητας και του πολέμου, των ανισοτήτων και της φτώχειας, της χειραγώγησης και της εκμετάλλευσης, και δεν τον «αφήνει» να δημιουργήσει τα φωτεινά μονοπάτια του πραγματικού ουμανισμού, του κόσμου της αγάπης και της αλληλεγγύης, της ισότητας και της αδελφοσύνης. Η απολυτότητα και η γενίκευση που θέτω στο ζήτημά μας μπορεί να χαρακτηριστεί ως θεωρητική ή ανεδαφική, ως υπερβολική ή αυθαίρετη. Όμως δεν είναι σωστή αυτή η εκτίμηση. Εκκινώ από δύο ενδεικτικές παρατηρήσεις. α) Αν μπούμε σε ένα βαγόνι του «μετρό» και όλοι οι επιβάτες διαβάζουν, δεν νιώθουμε μια αίσθηση ασφάλειας και ζεστασιάς, ενώ όταν υπάρχει η αντίστοιχη εικόνα χωρίς βιβλία, δεν μας αγγίζει και μια αίσθηση τραχύτητας και αβεβαιότητας; β) Όταν βλέπουμε έναν άνθρωπο σκυμμένο και απορροφημένο πάνω από ένα βιβλίο, έναν βιβλιοφάγο, δεν αποκομίζουμε μια εικόνα ευγένειας και ομορφιάς σε σχέση με έναν άλλο που δεν έχει αυτή την εικόνα με το βιβλίο;

Αλλά όταν νιώθουμε μια μικρή αναλαμπή εξευγενισμένης εικόνας να εκπέμπεται απ’ έναν βιβλιόφιλο, δεν θα έχουμε μια πολλαπλασιαστική έκρηξη άπλετου φωτός, έναν κοσμικό πληθωρισμό – σαν αυτόν που ακολούθησε το Big Bang – και όταν η εικόνα αυτή γίνει εικόνα όλων των ανθρώπων, δεν θα είναι φωτισμένη όλη η Γη και η ανθρωπότητα δεν θα έχει εισέλθει στη φάση της Ιστορίας της, στο βασίλειο του αλτρουισμού και της ομορφιάς;