Τι άλλαξε στο χώρο του βιβλίου κατά την περίοδο της πανδημίας; Πώς κινήθηκαν οι πωλήσεις και οι προτιμήσεις των Ευρωπαίων στα πλαίσια των lockdown; Τα βιβλία και πάλι είχαν το παρόν στις αγαπημένες συνήθειές μας εδώ και ένα χρόνο πανδημίας.

Οι περιορισμοί της υγειονομικής κρίσης έφεραν αύξη­ση στις πωλήσεις των eBooks και των audiobooks σχε­δόν σε όλες τις χώ­ρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυ­τό, από τη μια πλευ­ρά ση­μα­το­δό­τη­σε την ενί­σχυ­ση της θέ­σης των ψηφια­κών πλατ­φορ­μών, όπως η Amazon. Από την άλ­λη όμως, μι­κρά, ανεξάρ­τη­τα βι­βλιο­πω­λεία, που κι­νή­θη­καν με ευ­ε­λι­ξία, ενι­σχύ­ο­ντας την ψη­φια­κή πα­ρου­σία τους ή επι­νο­ώ­ντας ευρη­μα­τι­κούς τρό­πους για την εκτέ­λε­ση των πα­ραγ­γε­λιών των αναγνωστών, κα­τά­φε­ραν να πε­ριο­ρί­σουν τις απώ­λειες και σε ορισμένες των πε­ρι­πτώ­σε­ων ακό­μα και να επι­τύ­χουν εντυ­πω­σια­κά αποτε­λέ­σμα­τα. Σε αυ­τό συ­νέ­βα­λε η στή­ρι­ξη των το­πι­κών κοι­νω­νιών, που κι­νη­το­ποι­ή­θη­καν στη­ρί­ζο­ντας τα βι­βλιο­πω­λεία της γειτονιάς.

Στην Ελ­λά­δα, με το άνοιγ­μα των βι­βλιο­πω­λεί­ων τον Δε­κέμ­βριο του 2020, ση­μειώ­θη­κε αύ­ξη­ση των πωλήσεων, η χρονιά όμως έκλεισε με ση­μα­ντι­κή πτώ­ση.

Αυτά προκύπτουν από τη μελέτη της Ομο­σπον­δίας Ευ­ρω­παί­ων Εκ­δο­τών (FEP) σχετικά με την την κα­τά­στα­ση των ευ­ρω­παϊ­κών εκ­δο­τι­κών επιχει­ρή­σε­ων, για το έτος 2020, χρο­νιά της υγειο­νο­μι­κής κρί­σης, που δημοσιευτηκε σε ενημερωτική ηλεκτρονική έκδοση του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ). Η εν λό­γω με­λέ­τη βα­σί­ζε­ται στα στοι­χεία και στις εκτι­μή­σεις των με­λών της FEP.

Η ει­κό­να που προ­έ­κυ­ψε ανέ­δει­ξε την ανο­μοιο­γέ­νεια του το­πί­ου, αλ­λά και την πρό­θε­ση του κλά­δου να ξε­πε­ρά­σει τις δυ­σκο­λί­ες, κα­θώς εκδό­τες και βι­βλιο­πώ­λες επέ­δει­ξαν εντυ­πω­σια­κή προ­σαρ­μο­στι­κό­τη­τα στις νέ­ες συν­θή­κες, επι­νο­ώ­ντας και­νο­τό­μες λύ­σεις.

Κα­τά τη διάρ­κεια των πε­ριο­ρι­στι­κών μέ­τρων πολ­λοί ήταν εκεί­νοι οι ανα­γνώ­στες που ανα­κά­λυ­ψαν εξ αρ­χής το βι­βλίο, ως μέ­σο εκ­παί­δευ­σης και αυ­το­βελ­τί­ω­σης, αλ­λά και σαν διέ­ξο­δο δια­φυ­γής. Εί­ναι σα­φές, από τα ευ­ρή­μα­τα της με­λέ­της, ότι ο ρό­λος της πο­λι­τι­κής ηγε­σί­ας εί­ναι κα­τα­λυ­τι­κός για την ανά­καμ­ψη και τη βιω­σι­μό­τη­τα του κλά­δου. Απα­ραί­τη­τες προ­ϋ­πο­θέ­σεις για τη με­τά­βα­ση στην επό­με­νη ημέ­ρα, είναι ένα δί­καιο νο­μο­θε­τι­κό πλαί­σιο για την προ­στα­σία των πνευματι­κών δι­καιω­μά­των, η συ­γκρά­τη­ση της πα­ντο­δυ­να­μί­ας των ψηφια­κών πλατ­φορ­μών και η κυβερ­νη­τι­κή υπο­στή­ρι­ξη.

Σύμ­φω­να με τη FEP, το 2020 ήταν μια εξαι­ρε­τι­κά δύ­σκο­λη χρο­νιά για το βι­βλίο, με πολ­λές δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις και απο­κλί­σεις, ανά­λο­γα με τη χώ­ρα και την αγο­ρά, αλ­λά όχι κα­τα­στρο­φι­κή για τον κλά­δο, κα­θώς επέ­δει­ξε αξιο­ση­μεί­ω­τες ικα­νό­τη­τες αν­θε­κτι­κό­τη­τας. Μια πιο ενδελεχής όμως ανά­γνω­ση των αριθ­μών, όπως χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά σημειώνε­ται στη με­λέ­τη, αφε­νός, κα­τα­δει­κνύ­ει τις τε­ρά­στιες διαφορο­ποι­ή­σεις εντός του οι­κο­συ­στή­μα­τος του βι­βλί­ου και αφετέρου, τον κίν­δυ­νο που ελ­λο­χεύ­ει σε βά­θος χρό­νου από τις επιπτώ­σεις της κρί­σης στην πο­λι­τι­στι­κή πο­λυ­μορ­φία.

Όπως προ­κύ­πτει από τη με­λέ­τη, το κα­λο­καί­ρι και το φθι­νό­πω­ρο του 2020 έδω­σαν μια ανά­σα στην αγο­ρά. Με το άνοιγ­μα των φυ­σι­κών καταστη­μά­των, το ανα­γνω­στι­κό κοι­νό στρά­φη­κε στα βι­βλιο­πω­λεία, στηρίζοντας μά­λι­στα ιδιαί­τε­ρα τα κα­τα­στή­μα­τα της γει­το­νιάς. Επιπλέ­ον, εκμεταλ­λευό­με­νοι την απο­κτη­θεί­σα από το πρώ­το lockdown εμπει­ρία, αρκετοί ήταν οι επι­χει­ρη­μα­τί­ες που επέν­δυ­σαν στο ηλεκτρο­νι­κό εμπό­ριο και σε εναλ­λα­κτι­κούς τρό­πους εξυ­πη­ρέ­τη­σης των πε­λα­τών, ενι­σχύ­ο­ντας τη βιω­σι­μό­τη­τά τους για τους επό­με­νους μήνες.

Το δεύ­τε­ρο κύ­μα της παν­δη­μί­ας επέ­βα­λε επι­πλέ­ον πε­ριο­ρι­στι­κά μέτρα, δια­φο­ρε­τι­κά ανά χώ­ρα, ανα­δει­κνύ­ο­ντας τις ση­μα­ντι­κές ανομοιο­γέ­νειες ανά­με­σα στις ευ­ρω­παϊ­κές αγο­ρές. Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, οι σκαν­δι­να­βι­κές χώ­ρες ήταν ανά­με­σα στους «κερ­δι­σμέ­νους», παρουσιά­ζο­ντας αύ­ξη­ση από 8,7% έως 12%. Ση­μα­ντι­κό ρό­λο στην αύξηση έπαι­ξαν οι ηλεκτρονικές πω­λή­σεις και τα audiobooks. Η Ολλαν­δία και το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο ανή­κουν στην ίδια κα­τη­γο­ρία. Υπήρ­ξαν και χώ­ρες, όπως η Ιταλία, η Γαλ­λία, η Γερ­μα­νία, οι οποί­ες αν και δεν εί­χαν να επι­δεί­ξουν τό­σο εντυπωσιακά απο­τε­λέ­σμα­τα όσο οι σκαν­δι­να­βι­κές, δε­δο­μέ­νων των συνθη­κών, είχαν μια σχε­τι­κά κα­λή πο­ρεία. Στην Ελ­λά­δα, με το άνοιγ­μα των βι­βλιο­πω­λεί­ων τον Δεκέμβριο του 2020, ση­μειώ­θη­κε αύξηση των πω­λή­σε­ων, η χρο­νιά όμως έκλει­σε με ση­μα­ντι­κή πτώ­ση.

Επι­προ­σθέ­τως, ο αντί­κτυ­πος της παν­δη­μί­ας δια­φο­ρο­ποι­ή­θη­κε από χώ­ρα σε χώ­ρα, ανά­λο­γα με τα κα­νά­λια δια­νο­μής, τους εκ­δο­τι­κούς το­μείς, τα με­γέ­θη των εκ­δο­τι­κών επι­χει­ρή­σε­ων και τις θε­μα­τι­κές κα­τη­γο­ρί­ες των βιβλί­ων. Για πα­ρά­δειγ­μα, οι χώ­ρες που πα­ρου­σί­α­σαν αύ­ξη­ση, είτε εί­χαν ήδη μια ση­μα­ντι­κή πα­ρου­σία στο δια­δί­κτυο, εί­τε επιδεικνύ­ο­ντας αντανακλα­στι­κά, κα­τά­φε­ραν να προ­σαρ­μο­στούν εγκαίρως στις νέ­ες συνθή­κες.

Αυ­τό από τη μια πλευ­ρά ση­μα­το­δό­τη­σε την ενί­σχυ­ση της θέ­σης των ψηφια­κών πλατ­φορ­μών, όπως η Amazon. Από την άλ­λη όμως, μι­κρά, ανεξάρ­τη­τα βι­βλιο­πω­λεία, που κι­νή­θη­καν με ευ­ε­λι­ξία, ενι­σχύ­ο­ντας την ψη­φια­κή πα­ρου­σία τους ή επι­νο­ώ­ντας ευ­ρη­μα­τι­κούς τρό­πους για την εκτέ­λε­ση των πα­ραγ­γε­λιών των ανα­γνω­στών, κα­τά­φε­ραν να περιορίσουν τις απώ­λειες και σε ορι­σμέ­νες των πε­ρι­πτώ­σε­ων ακό­μα και να επι­τύ­χουν εντυ­πω­σια­κά απο­τε­λέ­σμα­τα. Σε αυ­τό συ­νέ­βα­λε η στή­ρι­ξη των το­πι­κών κοι­νω­νιών, που κι­νη­το­ποι­ή­θη­καν στη­ρί­ζο­ντας τα βι­βλιο­πω­λεία της γειτονιάς.

Αντι­θέ­τως, οι με­γά­λες αλυ­σί­δες αντι­με­τώ­πι­σαν ση­μα­ντι­κές δυσκολίες. Αυ­τό εν μέ­ρει οφεί­λε­ται στο γε­γο­νός ότι τα κα­τα­στή­μα­τά τους βρί­σκο­νται συ­νή­θως σε συ­γκρο­τή­μα­τα (malls), σε αε­ρο­δρό­μια ή στο εμπο­ρι­κό κέ­ντρο των πό­λε­ων, κο­ντά σε γρα­φεία, δη­λα­δή σε σημεία που εί­τε έκλει­σαν, εί­τε μειώ­θη­κε ση­μα­ντι­κά η επισκεψιμότητά τους. Επί­σης οι με­γά­λες αλυσί­δες, λό­γω του μεγέθους και της ορ­γα­νω­τι­κής δο­μής τους, δεν εί­χαν την ικα­νό­τη­τα άμε­σης προ­σαρ­μο­γής, συ­γκρι­τι­κά πά­ντα με τα μι­κρά κατα­στή­μα­τα.

Ση­μειω­τέ­ον, ότι ο βι­βλιο­πω­λι­κός κλά­δος ήταν με­τα­ξύ αυ­τών που δέχτηκαν ισχυ­ρό πλήγ­μα, κα­θώς ακό­μα και εκεί­νοι οι επι­χει­ρη­μα­τί­ες που κα­τά­φε­ραν να δια­τη­ρή­σουν τις πω­λή­σεις τους σε ένα ικανοποιητικό επίπε­δο, εί­δαν τα κέρ­δη τους να επη­ρε­ά­ζο­νται από τα αυ­ξη­μέ­να κόστη που απαι­τεί η επέν­δυ­ση στην ψη­φια­κή τε­χνο­λο­γία.

Όπως εί­ναι ανα­με­νό­με­νο, ανα­κα­τα­τά­ξεις πα­ρου­σιά­στη­καν στην αγοραστι­κή συ­μπε­ρι­φο­ρά και στα ανα­γνω­στι­κά κρι­τή­ρια του κοι­νού. Αύξη­ση πα­ρα­τη­ρή­θη­κε στις πω­λή­σεις των eBooks και των audiobooks σχε­δόν σε όλες τις χώ­ρες. Κι εδώ οι σκαν­δι­να­βι­κές χώ­ρες κα­τέ­χουν τα πρω­τεία. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή εί­ναι η πε­ρί­πτω­ση της Σου­η­δί­ας, όπου οι πω­λή­σεις των eBooks αυ­ξή­θη­καν κα­τά 12,1%, οι πω­λή­σεις των audiobooks κα­τά 41,5%, με τα τε­λευ­ταία να κα­τέ­χουν πο­σο­στό 90% επί των συ­νο­λι­κών ηλε­κτρο­νι­κών πω­λή­σε­ων. Οι πω­λή­σεις πολλαπλασιάστη­καν και στην Ελ­λά­δα, όπου ορι­σμέ­νοι εκ­δό­τες επανήλθαν στην αγο­ρά των eBooks, μετά από απου­σία ετών. Βέ­βαια το συ­νο­λι­κό με­ρί­διο αγο­ράς στη χώ­ρα πα­ρα­μέ­νει μι­κρό, πι­θα­νόν κά­τω του 1%, όπως και σε άλ­λες μι­κρές αγορές, π.χ. στην Πορ­το­γα­λία και τη Λε­το­νία. Με την εξαί­ρε­ση των σκανδι­να­βι­κών χω­ρών, στις υπόλοιπες χώ­ρες, η αύ­ξη­ση των πω­λή­σε­ων στα eBooks και στα audiobooks, δεν ήταν τέ­τοια ώστε να ισο­σκε­λί­σει τις απώ­λειες της χρο­νιάς.

Ση­μα­ντι­κές επί­σης δια­φο­ρές πα­ρα­τη­ρή­θη­καν και στις επι­πτώ­σεις που είχε η κρί­ση στα επι­μέ­ρους εί­δη βι­βλί­ων. Πιο συ­γκε­κρι­μέ­να, αυξητι­κή ήταν η τά­ση στα παι­δι­κά βι­βλία, στα κό­μικς, στα βι­βλία αυ­το­βελ­τί­ω­σης, μα­γει­ρι­κής και δρα­στη­ριο­τή­των. Από την άλ­λη πλευρά, τα λο­γο­τε­χνι­κά βι­βλία, τα βι­βλία τέ­χνης και τα εικονογραφη­μέ­να επη­ρε­ά­στη­καν περισσό­τε­ρο, με δε­δο­μέ­νο ότι η προσω­πι­κή συμ­βου­λή του βι­βλιο­πώ­λη παί­ζει ση­μα­ντι­κό ρό­λο στην τελι­κή από­φα­ση του ανα­γνώ­στη. Όπως εί­ναι ανα­με­νό­με­νο, καταστροφικά ήταν τα απο­τε­λέ­σμα­τα για τα τα­ξι­διω­τι­κά βι­βλία. Η κα­τηγο­ρία των ευ­πώ­λη­των, κα­θώς και οι τί­τλοι γνω­στών και καθιερωμέ­νων συγ­γρα­φέ­ων επη­ρε­ά­στη­καν λι­γό­τε­ρο, συ­γκρι­τι­κά με τους νέ­ους τί­τλους, ει­δι­κά εκεί­νους που υπο­γρά­φουν πρω­το­εμ­φα­νι­ζό­με­νοι συγ­γρα­φείς.

Η κρί­ση ανέ­δει­ξε και ορι­σμέ­νες νέ­ες τά­σεις. Μια τέ­τοια ήταν η εντυ­πω­σια­κή αύ­ξη­ση του ηλε­κτρο­νι­κού δα­νει­σμού (e-lending), σε ορι­σμέ­νες χώ­ρες, όπως για πα­ρά­δειγ­μα στη Γαλ­λία, όπου ο δα­νει­σμός των eBooks, μέ­σω του προ­γράμ­μα­τος Prêt Numérique en Bibliothèque (PNB), αυ­ξή­θη­κε το 2020 κα­τά 78%, ξε­περ­νώ­ντας το ένα εκα­τομ­μύ­ριο.

Ση­μα­ντι­κή δυ­στυ­χώς ήταν και η αύ­ξη­ση των φαι­νο­μέ­νων πει­ρα­τεί­ας, ει­δι­κά κα­τά τη διάρ­κεια των lockdowns.

Επί­σης η τά­ση ανα­βο­λής ή μα­ταί­ω­σης της κυ­κλο­φο­ρί­ας τί­τλων, που παρα­τη­ρή­θη­κε τον Ιού­λιο, επι­βε­βαιώ­θη­κε στο τέ­λος του 2020, στις περισ­σό­τε­ρες χώ­ρες, χω­ρίς να μπο­ρού­με ακό­μα να προσ­διο­ρί­σου­με της συ­νέ­πειες που θα έχει σε βά­θος χρό­νου για την πο­λι­τι­στι­κή πολυμορ­φία.

Συ­νο­ψί­ζο­ντας τα ευ­ρή­μα­τα της με­λέ­της, πα­ρά τη δια­πί­στω­ση ότι το βιβλίο επέ­δει­ξε αν­θε­κτι­κό­τη­τα και προ­σαρ­μο­στι­κό­τη­τα, πα­ρα­μέ­νει γε­γο­νός ότι οι συ­νέ­πειες στα επι­μέ­ρους τμή­μα­τα του εκ­δο­τι­κού κλάδου εί­ναι σε με­γά­λο βαθ­μό δια­φο­ρο­ποι­η­μέ­νες. Εκεί­νοι οι το­μείς που επλή­γη­σαν βαρύτε­ρα, αντι­με­τω­πί­ζουν ση­μα­ντι­κές δυ­σκο­λί­ες και τα προ­βλή­μα­τά τους μπο­ρεί να προ­κα­λέ­σουν επι­πλο­κές στον ευ­ρύ­τε­ρο κλά­δο. Επί­σης είναι με­γά­λη η αβε­βαιό­τη­τα σχε­τι­κά με τη δυ­να­μι­κή και τη βιω­σι­μό­τη­τα των νέ­ων τά­σε­ων που ανα­δεί­χθη­καν το 2020, καθώς και για τις μα­κρο­χρό­νιες συ­νέ­πειες που μπο­ρεί να έχουν στην πο­λι­τι­στι­κή βιο­μη­χα­νία.

Το δε­δο­μέ­νο εί­ναι ότι η ανά­γκη για λή­ψη άμε­σων ενι­σχυ­τι­κών μέ­τρων από τις κυ­βερ­νή­σεις εί­ναι επι­τα­κτι­κή. Τα μέ­τρα αυ­τά θα πρέ­πει να εφαρμοστούν σε όλη την αλυ­σί­δα αξί­ας του βι­βλί­ου, από τους δημιουργούς και τους εκ­δό­τες έως και τους ανα­γνώ­στες, με στό­χο να προ­στα­τευ­θεί η πο­λυ­μορ­φία του κλά­δου εν γέ­νει.

Κα­θώς οι ευ­ρω­παϊ­κές κυ­βερ­νή­σεις θα ορι­στι­κο­ποιούν τα σχέ­δια ανάκαμ­ψης για τους πλη­γέ­ντες κλά­δους, κα­θώς τα ευ­ρω­παϊ­κά όρ­γα­να θα εξετάζουν τη ρύθ­μι­ση της λει­τουρ­γί­ας των ψη­φια­κών πλατ­φορ­μών, όπως σημειώνεται, οι δημό­σιες αρ­χές θα πρέ­πει να εστιά­σουν την προ­σο­χή τους σε εκεί­νους του παράγο­ντες του κλά­δου του βι­βλί­ου που επω­μί­στη­καν το βά­ρος της κρί­σης και να δια­σφα­λί­σουν τη βιωσιμό­τη­τά τους, ώστε να εί­ναι σε θέ­ση να συνεχίσουν να συμ­βά­λουν στην πο­λι­τι­στι­κή πο­λυ­μορ­φία που απο­τε­λεί ζητούμενο.