Η Ιστορία της Αλεξάνδρειας

Η συνάντηση μας στην Αλεξάνδρεια, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Προγράμματος «ΝΟΣΤΟΣ – THE RETURN», συνιστά μια πραγματικώς κορυφαία στιγμή στο πεδίο των, ήδη εξαιρετικών, σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου. Και τούτο διότι η συνάντησή μας αυτή, η οποία έχει ως βάση τους μεγάλους Πολιτισμούς Ελλάδας και Αιγύπτου, που συντηρούν σχέσεις και δεσμούς μεταξύ μας διάρκειας 40 αιώνων, μας επιτρέπει – φυσικά μαζί με όλες τις άλλες δομές της στενής μας σύμπραξης – να δούμε το μέλλον μας και την συνεργασία μας υπό το φως μιας κοινής πορείας δημιουργίας στον σύγχρονο ταραγμένο Κόσμο. Πολλώ μάλλον, όταν η πιο ταραγμένη γωνιά του Πλανήτη στις μέρες μας είναι η γειτονική μας Μέση Ανατολή. Την προαναφερόμενη, αισιόδοξη, προοπτική ως προς την αγαστή συμπόρευση των Κρατών μας και των Λαών μας τεκμηριώνουν, μεταξύ άλλων φυσικά, τ’ ακόλουθα ιστορικά -και όχι μόνον- στοιχεία.

Του Προέδρου της Δημοκρατίας, κ. Προκόπη Παυλόπουλου

I. Η Αίγυπτος έχει μακραίωνο και σπουδαίο πολιτισμό. Το ίδιο και η Ελλάδα. Στον σημερινό, «δύσκολο» αλλά και ενδιαφέροντα Κόσμο, οι Χώρες μας δεν αποτελούν, παρά την αναντίρρητη γεωστρατηγική και γεωοικονομική τους σπουδαιότητα -την οποία, ασφαλώς, οφείλουμε ν’ αξιοποιήσουμε από κοινού και επ’ αμοιβαία ωφελεία, αναπτύσσοντας και διευρύνοντας την συνεργασία μας σε διαφόρους τομείς- αυτό που στο λεξιλόγιο της διεθνούς πολιτικής και των διεθνών σχέσεων αποκαλούμε «Μεγάλες Δυνάμεις».

Α. Διαθέτουν, όμως, και μάλιστα σ’ εξαιρετική επάρκεια όπως καταδεικνύουν οι σύγχρονες επιδόσεις τους, αυτό που ο Αμερικανός Καθηγητής των Διεθνών Σχέσεων, Joseph Nye, αποκαλεί «ήπια ισχύ» (Soft Power) και αποτελεί το θέμα του ομότιτλου βιβλίου του. Η «ήπια ισχύς» βρίσκεται, σύμφωνα με τον Nye, στην ικανότητα να ελκύεις και να πείθεις. Ενώ η «σκληρή ισχύς» (Hard Power) -η ικανότητα να εξαναγκάζεις- προέρχεται αποκλειστικώς από την στρατιωτική και την οικονομική δύναμη μιας χώρας, η «ήπια ισχύς» προέρχεται από την θελκτικότητα των πολιτισμικών της δεδομένων, των lato sensu ιδανικών της και των πολιτικών επιλογών της.

Β. Επιπλέον, στο μέτωπο της προάσπισης της διεθνούς Ειρήνης, η «ήπια ισχύς» είναι αυτή που χρησιμεύει περισσότερο, προκειμένου να εμποδίσουμε τους τρομοκράτες να στρατολογήσουν υποστηρικτές από την πιο «ευάλωτη» μερίδα των πολιτών μιας κοινωνίας. Πέραν τούτου, η «ήπια ισχύς» ευνοεί τον διάλογο και την πολυμερή συνεργασία μεταξύ των κρατών, με σκοπό την αντιμετώπιση κρίσιμων και ακανθωδών προβλημάτων της διεθνούς ζωής.

Γ. Την λογική της αξιοποίησης της «ήπιας ισχύος» υπηρετεί και το πρόγραμμα «ΝΟΣΤΟΣ – THE RETURN». Με τις δράσεις του εφαρμόζει τις αποφάσεις, οι οποίες ελήφθησαν στην Αίγυπτο, στις 2 Οκτωβρίου 2017, κατά την πρώτη Τριμερή Συνάντηση Ελλάδας-Κύπρου-Αιγύπτου, όπου επισφραγίσθηκε η αρχή μίας νέας, κοινής, πορείας των τριών Κρατών. Τότε, ως βασικός άξονας της συνεργασίας, επελέγη να είναι η Διασπορά των τριών Λαών, οπότε τα θέματα της Ομογένειας καθενός από τους τρεις Λαούς αποφασίσθηκε να ενταχθούν στο πλαίσιο της ατζέντας των συνομιλιών, όπου και άρχισαν να συζητούνται διεξοδικώς. Επιδιώχθηκε, έτσι, να δοθεί μια σημαντική ώθηση για συνεργασία μεταξύ των Διασπορών, η οποία να οδηγήσει στην περαιτέρω σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ των αντίστοιχων παροικιών.

1. Συγκεκριμένα, με αφορμή την πρόταση της Υπουργού Διασποράς και Μεταναστευτικής Πολιτικής της Αιγύπτου, κας Ναμπίλα Μακράμ, στην συνάντηση με τον Υφυπουργό Εξωτερικών της Ελλάδας, αρμόδιο για τον Απόδημο Ελληνισμό, κ. Κουϊκ, και τον Επίτροπο της Κυπριακής Προεδρίας της Δημοκρατίας για θέματα Αποδήμων, κ. Φ. Φωτίου, στις 20 Δεκεμβρίου 2017 στην Λευκωσία υπεγράφη πρωτόκολλο συνεργασίας για το πρόγραμμα «ΝΟΣΤΟΣ – THE RETURN», που παραπέμπει, ακριβώς, στη νοσταλγία των Αιγυπτιωτών, οι οποίοι ζουν σε άλλες χώρες, και οι οποίοι θα συμμετάσχουν στο εν λόγω πρόγραμμα.

2. Η Υπουργός σας, κα Μακράμ -την οποία θερμώς επιθυμώ να συγχαρώ για την πρωτοβουλία της αυτή- παρουσίασε και προέβαλε ιδιαιτέρως στο αιγυπτιακό κοινό την διοργάνωση του προγράμματος «ΝΟΣΤΟΣ», το οποίο αποτελεί ένα «νοσταλγικό ταξίδι» στην Αίγυπτο, για Αιγυπτιώτες από την Ελλάδα και την Κύπρο. Εξέφρασε δε, όπως πληροφορήθηκα, την έκπληξή της όταν, επισκεπτόμενη την Αυστραλία, γνώρισε εκεί Έλληνες Αιγυπτιώτες που διατηρούν ακόμη την ελληνικότητά τους, ταυτοχρόνως και την αγάπη τους για την Αίγυπτο και την Αραβική γλώσσα.

II. «Εστία» της συνεργασίας, που σηματοδοτεί το πρόγραμμα «ΝΟΣΤΟΣ – THE RETURN», η διαχρονική Αλεξάνδρεια, η Αλεξάνδρεια της Ιστορίας και του Πολιτισμού, η οποία αφήνει, αενάως, το εμβληματικό στίγμα της στην διαδρομή των αιώνων.

Α. Πολλές ανεκδοτολογικές αφηγήσεις συγκροτούν τον θρύλο της Αλεξάνδρειας. Η πιο γνωστή μνημονεύεται από τον ιστορικό του Αλεξάνδρου, Αρριανό (Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις 3.1-3.2): «Ο Αλέξανδρος έβαλε πλώρη για την Αλεξάνδρεια… Όταν έφτασε στην Κάνωβο και έπλευσε γύρω από τη λίμνη Μαρεώτιδα, έφτασε εκεί που σήμερα βρίσκεται η Αλεξάνδρεια… Τού φάνηκε ότι ο τόπος ήταν ωραιότατος για την ίδρυση μιας πόλης κι ότι μια τέτοια πόλη θα ευημερούσε… Ο ίδιος έκανε το σχέδιο της πόλης, πού θα τοποθετούνταν η αγορά, πόσοι ναοί θα οικοδομούνταν, και προς τιμήν ποιών θεών. Κάποιοι από αυτούς θα ήταν ελληνικοί, αλλά και η Ίσιδα η Αιγυπτιακή… Κι επειδή ήθελε να σημειώσει τα όρια του τείχους αλλά δεν είχε με τι να γράψει, έχυσε αλεύρι στο έδαφος και έτσι έκανε έναν κύκλο με τον οποίο περιέγραψε τα τείχη της πόλης…»

Β. Η Αλεξάνδρεια ιδρύθηκε το 331 π.Χ., από τον Αλέξανδρο τον Μέγα, σε μια παραθαλάσσια τοποθεσία της Αιγύπτου, στα δυτικά του δέλτα του Νείλου, μεταξύ της Μαρεώτιδος λίμνης και της νήσου Φάρου, στην θέση της αρχαίας αιγυπτιακής πόλης Ρακώτιδας. Την έκτισε ο αρχιτέκτονας Δεινοκράτης, σύμφωνα με τις τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής. Περιβαλλόταν από υψηλό τείχος με πύργους, για να προφυλάσσεται από τις επιδρομές.

Γ. Η Αλεξάνδρεια έμελλε να γίνει το πιο λαμπρό οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της ελληνιστικής εποχής. Συγκεκριμένα, άρχισε ν’ ακμάζει όταν έγινε Πρωτεύουσα της Αιγύπτου μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου, κατά την βασιλεία του Πτολεμαίου Α′ Σωτήρα (367–282 π.Χ), γιου του Λάγου και ιδρυτή της δυναστείας των Πτολεμαίων ή Λαγιδών. Ο τελευταίος, επικράτησε το 321 π.Χ. στην σύγκρουση των επιγόνων για την κατοχή της σορού του Αλέξανδρου, που θεωρούνταν σύμβολο ισχύος και εξουσίας, και την μετέφερε στην Αλεξάνδρεια, απ’ όπου τελικά χάθηκε μετά την απομάκρυνσή της από τη θέση όπου φυλασσόταν.

Δ. Μεγάλο εμπορικό λιμάνι της Μεσογείου, η Αλεξάνδρεια στέγασε δύο από τα θαύματα του αρχαίου κόσμου: Τον κολοσσιαίο Φάρο που χτίσθηκε, σύμφωνα με τον Λουκιανό, από τον αρχιτέκτονα Σώστρατο τον Κνίδιο, και δέσποζε στη νήσο Φάρο, όπως και την περίφημη Βιβλιοθήκη, η οποία αριθμούσε γύρω στους 500.000 κυλίνδρους. Στην Αλεξάνδρεια, οι Πτολεμαίοι έδειξαν όλο τους τον πλούτο και την μεγαλοπρέπεια, χτίζοντας, μεταξύ άλλων, τα ανάκτορα, το Μουσείο, το Σεραπείο (ναό αφιερωμένο στον ελληνοαιγυπτιακό μυστηριακό θεό Σέραπι), το ναό της Ίσιδος, το θέατρο αλλά και το «Σήμα», ένα μαυσωλείο όπου φυλασσόταν το σώμα του Αλεξάνδρου.

III. Πληθυσμιακά, οι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας χωρίζονταν σε διακριτές κατηγορίες: Τους Αιγύπτιους, τους Ιουδαίους, τους Σύριους, και τους Έλληνες -μεταξύ δε αυτών τους Μακεδόνες- που συνέρρεαν από κάθε μεριά του Ελληνικού Κόσμου στην πτολεμαϊκή Πρωτεύουσα. Ο όρος «Αλεξανδρινός» κατέληξε να δηλώνει οποιονδήποτε, είτε έμπορο είτε γραφειοκράτη είτε στρατιώτη είτε λόγιο, δραστηριοποιούνταν στην Αλεξάνδρεια και μοιραζόταν μια κοινή πολιτισμική ταυτότητα.

Α. Υπό την δυναστεία των Πτολεμαίων η Αλεξάνδρεια έφτασε να θεωρείται, μέσα σ’ έναν μόλις αιώνα, η μεγαλύτερη πόλη του τότε Κόσμου. Ο όγκος των εμπορικών συναλλαγών αυξήθηκε εντυπωσιακά και η πόλη έγινε κέντρο πολιτισμού και γραμμάτων στην ευρύτερη περιοχή. Η Αλεξάνδρεια αναδείχθηκε στο κυρίως κέντρο της Ελληνιστικής Τέχνης του 3ου – 1ου π.Χ. αι., που δημιουργήθηκε από την αφομοίωση των ελληνικών και ανατολικών στοιχείων. Από τις θετικές επιστήμες αναπτύχθηκαν η Ιατρική, η Γεωμετρία, η Γεωγραφία, η Αστρονομία, η Φυσική (ιδιαίτερα η Μηχανική) και κατά την ελληνιστική εποχή αναπτύχθηκε, για πρώτη φορά στην Αλεξάνδρεια, ως αυτόνομη επιστήμη, η Φιλολογία.

Β. Επιτρέψατέ μου, μάλιστα, στο σημείο αυτό, ν’ αναφερθώ σε μερικές μόνον από τις εξαιρετικές επισημάνσεις που κάνει ο σημαντικός Ολλανδός μαθηματικός B.L. van der Waerden.

1. Στο σπουδαίο του βιβλίο, «Η αφύπνιση της επιστήμης», και συγκεκριμένα, στο 7ο κεφάλαιo, που έχει τίτλο, «Η Αλεξανδρινή περίοδος (330-200 π.Χ.)», γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής: «Με τη διορατικότητα μιας μεγαλοφυΐας, αλλά επίσης με βαθιά γνώση των γεωγραφικών συνθηκών και των δυνατοτήτων μεταφοράς, ο νεαρός ήρωας Αλέξανδρος είχε επιλέξει την Αλεξάνδρεια ως το κέντρο του μελλοντικού κόσμου και είχε ξεκινήσει την οικοδόμηση της πόλης. Πολύ σύντομα, η Αλεξάνδρεια έγινε μια ανθηρή εμπορική μητρόπολη καθώς και ένα πολιτικό κέντρο πρώτης τάξεως. Οι βασιλείς Πτολεμαίος ο Σωτήρ, Πτολεμαίος ο Φιλάδελφος και Πτολεμαίος ο Ευεργέτης, που διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλον από το 305 ως το 221 π.Χ., δεν εγκαθίδρυσαν απλώς ένα ισχυρό βασίλειο αλλά προώθησαν τις τέχνες και τις επιστήμες με έναν τρόπο αληθινά ηγεμονικό. Ο πρώτος Πτολεμαίος ίδρυσε το Μουσείο, το οποίο συγκέντρωσε κορυφαίους ποιητές και λόγιους αμειβόμενους πλουσιοπάροχα από τους βασιλικούς θησαυρούς. Περιλάμβανε μια παγκοσμίως ξακουστή βιβλιοθήκη, στην οποία ο Πτολεμαίος ο Ευεργέτης πρόσθεσε ολόκληρες τις συλλογές των βιβλίων του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου. Όλοι όσοι καλλιεργούσαν τις επιστήμες και τα γράμματα συνέρρευσαν στην Αλεξάνδρεια: Φιλόλογοι (που ονομάζονταν γραμματικοί), ιστορικοί, γεωγράφοι, μαθηματικοί, αστρονόμοι, φιλόσοφοι και ποιητές. Ένας εκλεπτυσμένος πολιτισμός βασίλευε σ’ αυτή την ελληνιστική βασιλική αυλή. Τα έργα του Ομήρου αναλύονταν και ξεκαθαρίζονταν από τις αλλοιώσεις, θεμελιώθηκε η επιστήμη της χρονολόγησης, η ποίηση αναπτύχθηκε κι εκλεπτύνθηκε. Στην αστρονομία, γίνονταν προσεκτικές παρατηρήσεις και θεμελιώθηκαν θεωρίες που ερμήνευαν τις παρατηρήσεις, όπως αυτές των επίκυκλων και των έκκεντρων κύκλων. Το αποκορύφωμα αυτής της ανάπτυξης ήταν η μεγάλη Μαθηματική Σύνταξις, η ‘Αλμαγέστη’ του Πτολεμαίου (140 μ.Χ.)· αλλά τα θεμέλια όλων αυτών των θεωριών τέθηκαν στην Αλεξανδρινή περίοδο. Οι ίδιοι άνθρωποι που έφεραν την τεράστια ανάπτυξη της αστρονομίας, ο Αρίσταρχος, ο Αρχιμήδης, ο Ερατοσθένης και ο Απολλώνιος, ήταν επίσης οι κορυφαίοι μαθηματικοί του καιρού τους και οδήγησαν τα μαθηματικά σε πρωτοφανή άνθηση. Στην αστρονομία ο Ίππαρχος (130 π.Χ.) και ο Πτολεμαίος ολοκλήρωσαν το έργο των μεγάλων Αλεξανδρινών προπατόρων τους».

2. Πάνω σ’ αυτά τα, ιστορικώς «μεγαλιθικά, «θεμέλια» της αρχαίας Βιβλιοθήκης, στηρίζεται η Νέα Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Και καθένας οφείλει ν’ αναγνωρίζει σήμερα ότι, ιδίως υπό τα δεδομένα αυτά, η σημασία της Νέας Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας είναι τεράστια όχι μόνο για την περιοχή μας, αλλά για ολόκληρον τον Κόσμο. Και τούτο διότι η Νέα Βιβλιοθήκη αναβιώνει το πνεύμα της Αρχαίας Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, δηλαδή την καλλιέργεια του ανοικτού, του ελεύθερου πνεύματος, όπως και της ευρυμάθειας, που συνιστούν conditio sine qua non για την αρμονική συνύπαρξη των Πολιτισμών στην εποχή μας. Η αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικών Πολιτισμών -άρα και των Λαών που αποτελούν τους φορείς τους- είναι, ακριβώς λόγω της κρισιμότητας των καιρών και της επίκλησης απ’ ορισμένους του ιδεολογήματος περί δήθεν «σύγκρουσης των Πολιτισμών», ως μέσου επίλυσης πραγματικών ή σκοπίμως επινοημένων διαφορών μεταξύ των Λαών, καθοριστικής σημασίας για το μέλλον του σύγχρονου Κόσμου.

Αυτοί είναι οι κυριότεροι λόγοι για τους οποίους χαιρετίζω, μ’ ενθουσιασμό, το εν λόγω Πρόγραμμα «ΝΟΣΤΟΣ – THE RETURN». Και ελπίζω ν’ αποτελέσει μόνον την αρχή για την περαιτέρω σύσφιξη των πνευματικών και πολιτισμικών δεσμών των Λαών μας. Σύσφιξη, η οποία θα στηριχθεί τόσο στους ακατάλυτους δεσμούς ιστορικής μνήμης από την πρότερη γόνιμη συνύπαρξη και ώσμωσή τους, όσο και στην κοινή αναζήτηση τρόπων για ν’ απαντήσουν δημιουργικά στους κοινούς τους προβληματισμούς και στις αγωνίες, ευκαιρίες αλλά και προκλήσεις, που θέτει η σύγχρονη διεθνής πραγματικότητα. Το παράδειγμά τους μπορεί ν’ αποτελέσει πρότυπο συνεργασίας και για άλλους Λαούς κυρίως στην πολύπαθη Μέση Ανατολή. Πάντοτε, με σκοπό την καταπολέμηση της βίας και της τρομοκρατίας, την προαγωγή του διαλόγου και την έμπρακτη υπεράσπιση του ανυπέρβλητου ιδανικού της Ειρήνης. Με αυτές τις σκέψεις, εύχομαι ευόδωση όλων των υψηλών και ευγενών στόχων που έχει θέσει η Νέα Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, για το καλό των Λαών της Ελλάδας και της Αιγύπτου, των σχέσεων Ανατολής-Δύσης, επέκεινα δε της Διεθνούς Ειρήνης και Ασφάλειας, έτσι ώστε η Διεθνής Κοινότητα να ξαναβρεί τον δρόμο της υπεράσπισης του Ανθρώπου, της Αλληλεγγύης και της Δημοκρατίας.