Μια χτεσινή ερώτηση της φίλης Βασιλικής Μετατρούλου μού θύμισε ότι είχα έτοιμο στο ηλεσυρτάρι μου ένα άρθρο σχετικά με το αν είναι «λάθος» να λέμε «ευχαριστώ όλους όσους με βοήθησαν». Το κομμάτι είναι παρμένο από το βιβλίο μου Γλώσσα μετ’ εμποδίων, αλλά τώρα που το ξανακοίταξα το άλλαξα αρκετά, κυρίως προσθέτοντας.

Λένε οι καθαρολόγοι: Είναι λάθος να λέτε «ευχαριστώ όλους όσους ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση», αφού η αντωνυμία (εν προκειμένω το όσος) είναι υποκείμενο της δευτερεύουσας αναφορικής πρότασης, επομένως πρέπει να μπει στην ονομαστική: «ευχαριστώ όλους όσοι ανταποκρίθηκαν». Παρομοίως, να λέτε «αναφέρει τα ονόματα όλων όσοι συνεργάστηκαν». Αντίθετα, είναι σωστό το «όσους» όταν είναι αντικείμενο της πρότασης, όπως «ευχαρίστησε όλους όσους βρήκε μπροστά του». Για να μην τα λέω εγώ όμως, ας δούμε πώς τα εκθέτει ο Γ. Μπαμπινιώτης στον ιστότοπό του (προσέξτε πάντως την προσεχτική διατύπωση, δεν μιλάει για «σωστό» και «λάθος», αλλά συνιστά να αποφεύγεται ο ένας τύπος και να προτιμιέται ο άλλος).

Πράγματι, στη φράση «ευχαριστώ όλους όσους ψήφισαν…», που είναι κοινότατη στο στόμα των πολιτικών μας, το όσους κανονικά «έπρεπε» να είναι όσοι, αφού είναι υποκείμενο της αναφορικής πρότασης. Τυπικά οι καθαρολόγοι έχουν δίκιο, αλλά εδώ λειτουργεί ο νόμος της έλξης, που είναι πανίσχυρος. Μην ξεχνάμε ότι είναι σωστό να πούμε, και λέμε:

Ευχαριστούμε όσους ψήφισαν τον συνδυασμό μας, ή

Ευχαριστούμε όλους αυτούς που ψήφισαν τον συνδυασμό μας

οπότε είναι πανίσχυρη η έλξη που μας κάνει να λέμε, και να γράφουμε:

Ευχαριστούμε όλους όσους ψήφισαν τον συνδυασμό μας,

ενώ αντίθετα κανείς δεν κάνει την ανάλυση μέσα στο μυαλό του να σκεφτεί το

Ευχαριστούμε όλους αυτούς οι οποίοι ψήφισαν τον συνδυασμό μας

ώστε να γράψει το «σωστό»

Ευχαριστούμε όλους όσοι ψήφισαν τον συνδυασμό μας

Και βέβαια, στην πράξη η συντριπτική πλειοψηφία (ή πλειονότητα, κι αν είναι έγκλημα βαρύ να το δικάσει ποιος μπορεί;) προτιμά τους ομοιόπτωτους τύπους με αναλογία 10 προς 1 και παραπάνω. Εικάζω μάλιστα ότι ελάχιστοι είναι εκείνοι που γράφουν τους «σωστούς» τύπους εξαρχής· απλώς, τους βρίσκει μετά ο διορθωτής και τους διορθώνει, αν και όχι όλους, και έτσι εξηγείται το σχιζοφρενικό που ψάρεψε ο φίλος Ν. Λίγγρης σε εφημερίδα, «μαζί με όλους όσοι θα θελήσουν να συμμετάσχουν» αλλά και, πέντε γραμμές παρακάτω, «Όλα θα συζητηθούν από όλους όσους συμμετέχουν στην κοινή προσπάθεια».

Στην περίπτωση του «όλους όσους/όσοι» έχουμε άλλη μια εμφάνιση του «αχώνευτα σωστού» ή τυπικά σωστού· κι αν πάμε σε άλλες πτώσεις και γένη η αίσθηση του αφύσικου επιτείνεται: Με τη βοήθεια όλων όσα έμαθα για το θέμα μας Η φράση είναι τυπικά σωστή, αλλά εύστοχα σχολιάζει ο Γ. Χάρης: Ποιος θα τα πει αυτά ή ποιος θα τα ακούσει και δεν θα νομίσει πως είναι λάθη; Ή, «συστράτευση όλων όσοι θέλουν να σώσουν τη χώρα»· μπορεί να το πει αυτό άνθρωπος; Ο Γ. Μιχελάκης πάντως, που δεν είναι και αγράμματος, όταν θέλησε τις προάλλες να χρησιμοποιήσει την κλισεδιά, είπε: Συστράτευση όλων όσων θέλουν να σώσουν τη χώρα.

Οι πολιτικοί, από παλιά, όταν ευχαριστούν όσους τους ψήφισαν ή τους βοήθησαν, χρησιμοποιούν το «στρωτό λάθος»: όλους όσους. Για να πω και το ανέκδοτο, στο πρωτοχρονιάτικο διάγγελμά του το 1966, επί αποστασίας, εκείνο στο οποίο είχε κάνει λόγο για μιάσματα, ο Κ. Γλίξμπουργκ είχε διαβάσει (διότι, φαντάζομαι, άλλοι την έγραψαν) τη φράση: «Ευχαριστώ από καρδίας όλους όσους με εβοήθησαν…». Τότε, ο Τάσος Βουρνάς από την τακτική του στήλη στην Αυγή, θεωρώντας ότι «οι συντάκτες των βασιλικών διαγγελμάτων αγνοούν κατά σύστημα την ελληνική γλώσσα και υποπίπτουν σε χονδροειδέστατα συντακτικά σφάλματα» είχε προτείνει να συντάσσονται τα βασιλικά διαγγέλματα στα γερμανικά ή στα αγγλικά, γλώσσες που οι αυλικοί γνώριζαν άπταιστα. Ίσως το 1966 να ήταν πιο συχνός ο τυπικά σωστός τύπος, ίσως πάλι να είχαν άλλα και πολύ πιο βαριά ράμματα για την εστεμμένη γούνα και να πήρε η μπάλα και το κοκοσυντακτικό. Εγώ πάντως, κρίνοντας σήμερα, δεν το θεωρώ λάθος (ακόμα περισσότερο χονδροειδές!) και δεν θα ειρωνευτώ πολιτικό για το «όλους όσους». Δεν πιστεύω ότι δείχνει λειψή ελληνομάθεια να γράψεις ή πολύ περισσότερο να πεις «όλους όσους».

Βέβαια, εδώ μπαίνει κι ένα άλλο ζήτημα, όχι πια για τους πολιτικούς αλλά για τους επαγγελματίες γραφιάδες. Τι κάνουμε όταν έχουμε σε κείμενό μας την επίμαχη δομή; Τι διαλέγουμε; Το αχώνευτα σωστό ή το στρωτό λάθος; Για να πω τη μαύρη αλήθεια, εγώ συνήθως διαλέγω τον τρίτο δρόμο: αποφεύγω το «όλους όσους» (για να μην κάθομαι να εξηγώ ότι δεν είμαι αγράμματος ελέφαντας) αλλά και το «όλους όσοι» (διότι και το πιο γερό στομάχι έχει όρια στην αντοχή του) και προτιμώ το «όλους εκείνους που…» ή, ακόμα καλύτερα και σφιχτότερα, σκέτο το «όσους». Βέβαια, τώρα που το ξανασκέφτομαι, σε κείμενα του ιστολογίου υπάρχει και η λύση να βάλω τον στρωτό τύπο (όλους όσους) και πλάι ένα μεγαλόπρεπο «(σικ, ρε!)» ώστε να διατηρήσω ακηλίδωτη την υπόληψή μου.

Από την άλλη πλευρά, ο Γ. Τζαννετάκος στο λαθοθηρικό βιβλίο του «Λόγος ελληνικός στη δημοσιογραφία» (λες και όσοι διαφωνούν με τις ακραίες νεοκάθ απόψεις του είναι αυτομάτως ανελλήνιστοι, ίσως και βούλγαροι!) αναφέρει μεν τον κανόνα αλλά προτρέπει τους αναγνώστες του (τόσο τους εκτιμάει φαίνεται) να χρησιμοποιούν πάντοτε το «όλους όσοι», «όλων όσοι» για να «έχουν το κεφάλι τους ήσυχο». Ήσυχο και άδειο, με τραγέλαφους όπως ευχαρίστησε όλους όσοι βρήκε μπροστά του!