Ελένη Καραγιάννη: Μια δασκάλα ζωγραφικής στη Ρουάντα

«Μια δασκάλα ζωγραφικής στη Ρουάντα». Αυτός είναι ο τίτλος του blog της, ενδεικτικός του λόγου για τον οποίο ήθελα να τη γνωρίσω καλύτερα. Μια δασκάλα ζωγραφικής, λοιπόν, η…
οποία συμμετείχε στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα Send my friend to school (συντονιστής για την Ελλάδα ήταν η ActionAid Hellas). Μια εμπειρία ζωής γίνεται η αφορμή για να μου πει την ιστορία της ζωής της, να συζητήσουμε για την τέχνη και την εκπαίδευση, αλλά και το νέο της project που τιτλοφορείται «Δίκτυο Τέχνης και Δράσης».

-Θα ήθελα να «συστηθείτε», να μας πείτε κάποια πράγματα για εσάς.

-Είμαι η Ελένη Καραγιάννη. Γεννήθηκα σε μια λαϊκή γειτονιά στη δυτική Αττική, το Ίλιον. Προέρχομαι απ’ την τελευταία εκείνη γενιά παιδιών της Αττικής που έζησαν την ελευθερία της παιδικής τους ηλικίας. Χωρίς το φόβο μήπως μας κάνει κάποιος κακό, ζήσαμε την ελευθερία του να τρέχουμε, να κρυβόμαστε, να κάνουμε ποδήλατο, στα στενά της γειτονιάς χωρίς την επίβλεψη των γονέων. Θυμάμαι εγκαταλελειμμένα εργοστάσια όπου εκεί μέσα φτιάχναμε από τούβλα και ξύλα ολόκληρες κοινότητες. Εκεί αφομοιώσαμε τους ρόλους, τα όρια κι έναν κόσμο όπως θα θέλαμε να είναι. Δε θυμάμαι να είχα τοίχους γύρω μου.

-Πώς αποφασίσατε ν’ ασχοληθείτε με τα εικαστικά;

-Από πολύ μικρό παιδί ήταν το μόνο που μου άρεσε να κάνω. Κιόλας εκείνα τα χρόνια στις αλάνες είχε εκδηλωθεί η δημιουργική μου ανάγκη και ικανότητα. Από πολύ μικρή προσπαθούσα στα χωράφια να κολλήσω με λάσπη ξύλα, πέτρες και να φτιάξω «κάτι». Το «κάτι» ξεκινούσε να γίνει ένα σπίτι ή ένας άνθρωπος αλλά στη συνέχεια μετασχηματιζόταν σε διαστημόπλοιο, σε εξωγήινο κ.α.

-Ήταν συνειδητή η επιλογή ν’ ασχοληθείτε με την εκπαίδευση;

-Τα χρόνια εκείνα που σπούδασα στην ΑΣΚΤ ήταν μάλλον «ντροπή» για έναν εικαστικό καλλιτέχνη να εργάζεται κάπου αλλού εκτός απ’ το στούντιό του. Όταν ξεκίνησα με την εκπαίδευση έγινε μ’ ένα μάγκωμα μέσα μου, ένα είδος φόβου, μήπως «χάσω» το ταλέντο μου. Απ’ τα πρώτα λεπτά, όμως, στη σχολική τάξη, αισθάνθηκα πως ανήκω σ’ αυτόν το χώρο. Άλλο πλαίσιο, άλλο αντικείμενο αλλά η εκπαίδευση για έναν καλλιτέχνη δάσκαλο είναι ο πιο άμεσος και δραστικός τρόπος για τη δημιουργία πολιτισμού και τη διάχυσή του στην κοινωνία.

-Πώς προσπαθείτε να εμπνεύσετε τα παιδιά ν’ ασχοληθούν με την τέχνη;

-Η θετική στάση και η ενθάρρυνση είναι ο μόνος τρόπος για να βγάλει κάποιος, όχι μόνο το παιδί, τις δημιουργικές τους δυνάμεις. Ενθαρρύνω την έκφραση σε δρόμους που κατανοούν τα παιδιά. Μια μουτζούρα είναι πιο σημαντική στην κουλτούρα των παιδιών από μια ολοκληρωμένη ελαιογραφία που θα εκτιμούσαν οι ενήλικες.

-Τι είναι εκείνο που σας εντυπωσιάζει στην ενασχόληση των παιδιών με την τέχνη;

-Η βαθιά αφοσίωσή τους, η δημιουργική ενέργειά τους και η ικανότητα να διαβάζουν τα έργα των άλλων καταξιωμένων καλλιτεχνών. Επίσης, όλα αυτά τα χρόνια έχω διαπιστώσει την ιδιαίτερη αγάπη των μαθητών για το δάσκαλο καλλιτέχνη. Σαν να υπάρχει ένας μυστικός κώδικας επικοινωνίας ανάμεσα σε κάποια παιδιά μ’ αυτόν.

-Θα ήθελα να μου μιλήσετε για το ταξίδι σας στη Ρουάντα στο πλαίσιο της αποστολής της Action Aid.

-Τον Ιούλιο του 2014, λοιπόν, βρέθηκα μαζί μ’ άλλους τέσσερις έλληνες εκπαιδευτικούς στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα Send my friend to school, το οποίο για την Ελλάδα συντονίζει η ActionAid Hellas. Σκοπός αυτής της αποστολής ήταν να διερευνηθεί κατά πόσο έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση τα παιδιά των αναπτυσσόμενων χωρών, καθώς το θέμα της καθολικής πρόσβασης στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση ήταν ένας απ’ τους αναπτυξιακούς στόχους που είχε οριστεί από τον ΟΗΕ για τα τελευταία 15 χρόνια.

Το πρόγραμμα ξεκίνησε με ομάδα εκπαιδευτικών στην Κένυα, μετά στη Ρουάντα και ολοκληρώθηκε φέτος στο Μπαγκλαντές. Μέσα απ’ αυτά τα ταξίδια οι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαμε, συλλέξαμε πληροφορίες από ανθρώπους της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, από μαθητές και γονείς, από ακτιβιστές κι άλλους με σκοπό να φτιάξουμε ένα εκπαιδευτικό υλικό, πάνω στις αρχές της Αναπτυξιακής και της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, το οποίο θα λειτουργεί για τους έλληνες μαθητές σαν ένα παράθυρο στον κόσμο.

Το υλικό μοιράστηκε σε εκπαιδευτικούς και σε σχολεία, ενώ έγιναν πολλά σεμινάρια πάνω σ’ αυτό. Το ιδιαίτερο στη δική μου αποστολή ήταν ότι μείναμε μαζί με οικογένειες αγροτών σε χωριά του Βορρά. Οι συνθήκες είναι αυτές που μπορείτε να φανταστείτε, χωρίς νερό και ηλεκτρικό, σε πλίνθινα σπιτάκια. Για δύο εικοσιτετράωρα ζήσαμε όπως κι αυτοί οι φτωχοί άνθρωποι της Ρουάντα. Κοιμηθήκαμε όπου κι εκείνοι, φάγαμε ό,τι κι εκείνοι και δουλέψαμε μαζί τους στον αγρό και στα ζώα. Ακολουθήσαμε την καθημερινότητα των παιδιών και των γυναικών, από το πρωί στις 5 π.μ. στις βρύσες μέχρι το μεσημέρι στο σχολείο, στην εκκλησία και στο γυναικείο συνεταιρισμό. Κάναμε μάθημα μαζί με τους δασκάλους τους και χορέψαμε μαζί τους ρουαντιανούς χορούς. Ζήσαμε τη ζωή τους, όπως τη ζουν εκείνοι, για δυο ολόκληρες ημέρες.

-Αν μπορούσατε να περιγράψετε όλη την εμπειρία σας με εικόνες ποιες θα επιλέγατε και γιατί;

-Μια “ιστορία” θα βρείτε στο blog που έφτιαξα για το ταξίδι: Οι χωματένιοι άνθρωποι.

-Ποια ιστορία θα σας μείνει αξέχαστη και θα διηγείστε σ’ όλους όσα χρόνια κι αν περάσουν;

-Η Ιστορία της γενοκτονίας στη Ρουάντα. Είναι μια επιπλέον «πληγή» στην πρόσφατη ιστορία της χώρας που ακόμα προσπαθεί να θεραπεύσει. Το 1994, μέσα από πολύ ιδιαίτερες συνθήκες προπαγάνδας και φανατισμού, αδερφός στράφηκε εναντίον αδερφού κι ένα εκατομμύριο ψυχές βρήκαν φρικτό θάνατο μέσα σε τρεις μήνες. Απ’ τις πιο συγκλονιστικές στιγμές του ταξιδιού ήταν όταν βλέπαμε με τα ίδια μας τα μάτια, τις μεγάλες ουλές από τις ματσέτες στα σώματα των επιζώντων που συναντήσαμε. Η πραγματικότητά τους ήταν σοκαριστική για εμάς αφού αυτοί οι άνθρωποι όχι απλά συνυπάρχουν πια με τους μετανοημένους εξτρεμιστές δολοφόνους αλλά επιπλέον τους έχουν συγχωρήσει.

-Πόσο πιο «σοφή» επιστρέψατε μετά απ’ αυτό το ταξίδι; Ποιο ήταν το μεγαλύτερο μάθημα που πήρατε απ’ όλη αυτή την «περιπέτεια»;

-Αυτό που επικρατεί στο μυαλό μου είναι το πόσο προνομιούχοι είμαστε τελικά εμείς οι Δυτικοί ακόμα και μέσα στη μεγάλη φτώχεια μας…

-Μιλήστε μου για το νέο project σας, το “Δίκτυο Τέχνης και Δράσης”. Σε ποιους απευθύνεται και ποιες οι φιλοδοξίες σας για αυτό;

-Το “Δίκτυο Τέχνης και Δράσης” ή αλλιώς “Οι άνθρωποι με τα μπαλόνια” είναι μια προσπάθεια να ξεφύγουν απ’ τα πλαίσια της θεωρίας και να βρεθούν τρόποι στην πράξη ώστε να διαχυθούν, όλες οι ανθρωπιστικές αρχές που λείπουν ή δεν είναι αισθητή η παρουσία τους στην κοινωνία μας.

Ένα πεδίο δράσης του Δικτύου είναι το ελληνικό σχολείο και μέσα από τη φιλοσοφία της κριτικής παιδαγωγικής θα προσπαθήσει ν’ ανοίξει τις πόρτες του στην κοινωνία και να το κάνει έναν φορέα πολιτισμού και συνεργασίας με ανθρώπους της τέχνης, των κοινωνικών επιστημών, του ακτιβισμού κ.α.

Ένα άλλο πεδίο δράσης του δικτύου είναι οι “κολασμένοι της γης” όπως αποκάλεσε ο παιδαγωγός Paulo Freire τις κοινωνικές ομάδες που με κάποιον τρόπο καταπιέζονται ή φιμώνονται. Μια τέτοια επίκαιρη ομάδα είναι οι πρόσφυγες. Την πρώτη χρονιά λειτουργίας μας σαν Δίκτυο αποφασίσαμε να την αφιερώσουμε σ’ αυτούς. Είναι η θεματική που θα δουλέψουμε φέτος στα σχολεία μας και στις καλλιτεχνικές μας δράσεις και γι’ αυτό το σκοπό έχουμε προγραμματίσει και επιμορφώσεις που θ’ ανακοινωθούν σύντομα.

-Επιπλέον, δημιουργήσατε εργαστήρια τέχνης για τους πρόσφυγες στον Ελαιώνα. Μιλήστε μας γι’ αυτή την πρωτοβουλία.

-Πόσο ευεργετικά μπορεί να λειτουργήσει στις ψυχές αυτών των παιδιών η τέχνη;

-Το χαρτί και η μπογιά πολύ συχνά γίνεται το μέσο για ν’ αποφορτίσουμε τα άσχημα συναισθήματά μας. Πολλές φορές είδαμε μεγαλύτερα παιδιά να ζωγραφίζουν κάποια στιγμή απ’ το ταξίδι τους και απ’ την εμπειρία του πολέμου (φουσκωτά πλοιάρια, φλεγόμενα σπίτια κ.α.)

-Τι είναι αυτό που σας συγκινεί περισσότερο σ’ αυτή σας την ενασχόληση;

-Μέσα στην προσπάθειά μας να παρηγορήσουμε αυτούς τους ανθρώπους, γιατί στη ουσία αυτό κάνουμε, έχουμε λάβει και οι ίδιοι μεγάλη παρηγοριά και στήριξη για τους εαυτούς μας.

-Ξέρετε, πολλοί θεωρούν πως σε περιόδους οικονομικής κρίσης, η τέχνη ή η ενασχόληση μ’ αυτή θεωρείται πολυτέλεια. Ποια είναι η γνώμη σας;

-Σε στιγμές οικονομικής κρίσης αναδύονται και ενδυναμώνονται καλλιτεχνικές ομάδες και τάσεις που κανείς δεν τους έδινε σημασία αλλά πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν. Είναι μια σιωπηλή καλλιτεχνική δύναμη που μοιάζει παραγκωνισμένη από τους επίσημους θεσμούς αλλά η αλήθεια είναι πως δεν μπορεί να λειτουργήσει μέσα σε gallery και σε προκαθορισμένα εικαστικά projects.

Είναι καλλιτέχνες προσανατολισμένοι στο ανθρωπιστικό στοιχείο, περισσότερο απ’ το να δημιουργήσουν έργα εμπορεύσιμα. Διανύουμε μια εποχή όπου ο κοινωνικός ρόλος της τέχνης μπορεί να φτάσει στην πληρότητά του. Η ιδέα της τέχνης ως μεγαλοαστικό και ακριβοπληρωμένο προϊόν είναι άχρηστη σε τέτοιες κοινωνικές αλλαγές. Ο καλλιτέχνης είναι ένα πρόσωπο που χρειάζεται η κοινωνία όταν είναι σε κρίση για να την παρηγορήσει, να της δείξει καινούριους τρόπους αυτοπροσδιορισμού κ.α.. Το παράπονο που ακούμε συχνά είναι: «Μα πού είναι οι διανοούμενοι σε τέτοιες δύσκολες στιγμές»; Οι διανοούμενοι είναι εκεί που ήταν πάντα. Στις gallery, στα μουσεία τους, στις διαλέξεις τους, κτλ. Σήμερα χρειαζόμαστε τον καλλιτέχνη ακτιβιστή. Όχι τον καλλιτέχνη διανοούμενο.

-Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας και ποιο το μεγάλο σας όνειρο για το μέλλον;
-Να ταξιδέψω ξανά στη Ρουάντα και να δω τους ίδιους ανθρώπους.