Την σημερινή εποχή κυριαρχεί μια διαστρέβλωση της έννοιας του ελεύθερου χρόνου. Επικρατεί όλο και περισσότερο η άποψη ότι ο ελεύθερος χρόνος υπάρχει για να κάνει πιο αποδοτικό τον εργασιακό χρόνο. Ότι δηλαδή οι άνθρωποι στον ελεύθερό τους χρόνο πρέπει πρωτίστως να φροντίζουν να ξεκουράζονται ώστε την επόμενη μέρα να είναι πιο αποδοτικοί στην εργασία τους.

Γράφει ο Δημήτρης Τσιριγώτης. Φυσικός

Μια τέτοια άποψη για τον ελεύθερο χρόνο είναι αυτή που ουσιαστικά τον καταργεί αφού του αφαιρεί κάθε ίχνος ελευθερίας και τον κάνει απόλυτα εξαρτημένο από τον εργασιακό χρόνο. Όχι, ο ελεύθερος χρόνος δεν είναι το διάλειμμα από την εργασία ούτε και το δυναμωτικό για να αντέξει κάποιος το μόχθο της εργασίας. Είναι κάτι πολύ πιο σημαντικό. Εξίσου σημαντικό με την ίδια την εργασία. Νοηματοδοτεί εκείνο το «ευ» στο «ευ ζην».

Η σπατάλη του ελεύθερου χρόνου
Οι περισσότεροι άνθρωποι σπαταλάνε τον ελεύθερό τους χρόνο είτε μην κάνοντας απολύτως τίποτα είτε κάνοντας ότι ακριβώς προστάζει η «βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου» να κάνουν.
Πολλοί άνθρωποι θεωρούν ότι ελεύθερος χρόνος είναι εκείνος που δεν κάνουν απολύτως τίποτα. Ότι είναι οι ιερές για εκείνους στιγμές που απλά κάθονται σε μια μεριά ή στην καλύτερη περίπτωση αποβλακώνονται μπροστά στην τηλεόραση ή στον υπολογιστή.

Κατά την άποψή τους βέβαια θεωρούν ότι αυτό είναι που έχουν ανάγκη αφού «γεμίζουν τις μπαταρίες τους». Μήπως όμως έτσι αποδέχονται για τον εαυτό τους τον μονοδιάστατο ρόλο των μηχανών παραγωγής που απλά για κάποιο χρόνο πρέπει να σβήνουν για να γίνεται η συντήρησή τους;
Τη σύγχρονη εποχή έχουμε εκτίναξη της «βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου» που προσφέρει μαζικοποιημένη διασκέδαση σε ομάδες ανθρώπων που έχουν την ψευδαίσθηση της ενασχόλησης με τα κοινά τους ενδιαφέροντα αλλά που στην πραγματικότητα έχουν πιστέψει ως ενδιαφέροντά τους αυτά που έχουν αποφασίσει οι βιομήχανοι του ελεύθερου χρόνου να τους πουλήσουν.

Μάλιστα τα τελευταία χρόνια τείνει να χαθεί ακόμα και το πρόσχημα του «κοινού τόπου συνάντησης» αφού τα γήπεδα, τα multiplex σινεμά, τα τεράστια γυμναστήρια και τα μουσικά clubs αντικαθίστανται σιγά σιγά από το Home Entertainment: τα social media, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τις πλατφόρμες τύπου Netflix που προσφέρουν ένα είδος σπιτικού σινεμά, το youtube, τα αθλητικά κανάλια που καλύπτουν όλα τα αθλητικά γεγονότα, τα reality shows μαζί με τα κουτσομπολίστικα πάνελ της τηλεόρασης κλπ.

Ενώ δηλαδή παλαιότερα αποσκοπούσαν να σε βγάλουν από το σπίτι και να σε στοιβάξουν μαζί με πολλούς άλλους σε κάποιους χώρους με το πρόσχημα του δήθεν κοινού ενδιαφέροντος, σήμερα που έχουν αναπτύξει πλέον την απαραίτητη τεχνολογία, κάνουν ότι μπορούν να σε κρατήσουν μέσα στο σπίτι και μπροστά σε μια οθόνη. Πιο παλιά ακόμα είχαμε τις παρέες, τη γειτονιά, τις βόλτες, την άμεση επικοινωνία μεταξύ μας και τη φυσική ενασχόληση με τα ενδιαφέροντα. Σήμερα έχουμε τις οθόνες.

Θα μου πείτε όμως ότι δεν γίνεται να ανακόψουμε την εξέλιξη, ότι καλώς ή κακώς σήμερα τα μάτια μας κοιτάνε κυρίως οθόνες. Ναι αλλά έχει σημασία η ματιά, δεν νομίζετε;
Πάρα πολλοί άνθρωποι θεωρούν ότι έχουν πολλά ενδιαφέροντα μόνο και μόνο επειδή επιλέγουν να καταναλώσουν κάποια από όλα αυτά τα καλούδια που περιγράψαμε παραπάνω. Επί παραδείγματι τώρα τελευταία ακούω πολλά παιδιά και νέους να κατονομάζουν ως ενδιαφέροντά τους το να βλέπουν σήριαλ ή να παίζουν παιχνίδια στον υπολογιστή. Στην πραγματικότητα όμως είναι απλά εξαρτημένοι καταναλωτές κονσερβοποιημένης διασκέδασης.

Η απόδειξη είναι το γεγονός ότι όταν δεν καταναλώνουν νιώθουν πλήξη και ο ελεύθερος χρόνος αντί για απόλαυση γίνεται μαρτύριο, όπως ακριβώς νιώθει και ένας εξαρτημένος από ουσίες άνθρωπος που δεν έχει πάρει τη δόση του.

Η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου θέλει εκπαίδευση
Ο πιο πολύς κόσμος πιστεύει ότι ο άνθρωπος ολοκληρώνεται κυρίως μέσα από την επαγγελματική του δραστηριότητα. Κατά την γνώμη μου η αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου είναι εξίσου σημαντικό συστατικό της ολοκλήρωσης της προσωπικότητας ενός ανθρώπου. Το να αξιοποιεί όμως κάποιος τον ελεύθερο χρόνο του έχει μεγάλη διαφορά από το να τον ξοδεύει απλά.
Για να μπορεί όμως κάποιος να καθίσταται ικανός να αξιοποιήσει σωστά τον ελεύθερό του χρόνο πρέπει να έχει εκπαιδευθεί να κάνει κάτι τέτοιο όπως ακριβώς πρέπει να έχει εκπαιδευθεί ώστε να είναι ικανός να κάνει και ένα επάγγελμα. Και εδώ είναι που μπαίνει η σημασία της εκπαίδευσης.
Στο εκπαιδευτικό σύστημα σχεδόν όλα όσα μαθαίνουν οι μαθητές αφορούν την καλλιέργεια της ικανότητάς τους για εργασία. Όλα έχουν εργαλειακή και χρηστική αξία: οι γνώσεις, οι δεξιότητες, η αξιολόγηση των μαθητών, τα εξεταστικά συστήματα δεν είναι τίποτα άλλο από μια βήμα προς βήμα πορεία προς το επάγγελμα και την αγορά εργασίας.

Όμως μας διαφεύγει το γεγονός ότι και η ικανότητα αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου χρειάζεται εκπαίδευση εξίσου. Και η εκπαίδευση αυτή πρέπει να αρχίζει στο σχολείο και να συνεχίζεται δια βίου.
Το σχολείο λοιπόν είναι ο χρόνος και ο τόπος για να μάθει κάποιος όσα απαιτούνται ώστε μελλοντικά που θα χρειάζεται να εργάζεται να μπορεί να έχει ποιοτικό ελεύθερο χρόνο. Το σχολείο είναι εκείνο που θα έπρεπε να καλλιεργεί τις δύο πιο σημαντικές προϋποθέσεις αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου: την φαντασία και την δημιουργικότητα.

Αντί αυτού τι κάνει; Τις καταπιέζει και τις ψαλιδίζει θεωρώντας τες μη χρηστικές και μη αναγκαίες για την μετέπειτα ζωή των παιδιών. Μάλιστα φτάνουμε στο σημείο να ζητάμε από τα παιδιά ευθέως να καταστέλλουν την φαντασία και την δημιουργικότητά τους ως επικίνδυνα μονοπάτια που θα μπορούσαν να τα οδηγήσουν στην αποτυχία στις εξετάσεις και να παραμένουν στο σίγουρο δρόμο του γνωσιοκεντρικού πρωτόκολλου.

Αν τα παιδιά στο σχολείο δεν αποκτήσουν τα μικρόβια της μουσικής, του θεάτρου, του χορού, της άθλησης, των εικαστικών τεχνών και όλων αυτών που το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει τόσο υποτιμημένα, δεν θα πρέπει να απορούμε αν αύριο ως ενήλικες δεν θα είναι εμβολιασμένοι απέναντι στα κακά θεάματα, στα φτηνά ακούσματα, στον οπαδισμό και στα σκουπίδια που τους σερβίρονται από την βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου. Επιπλέον, το να έχει κάποιος από παιδί ανακαλύψει τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά του είναι το φύτεμα του σπόρου ώστε μελλοντικά να μπορεί να τα καλλιεργήσει στον ελεύθερό του χρόνο. Και καλλιεργώντας τα ενδιαφέροντά του να καλλιεργείται και ο ίδιος.

Η ερώτηση που διακρίνει την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου από τη σπατάλη του
Θα αποφύγω να σας υποδείξω το τι θεωρώ κατά την γνώμη μου σωστή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου αφού αυτό είναι θέμα καθαρά υποκειμενικό. Η ερώτηση κλειδί όμως που μπορεί να διακρίνει αν ο ελεύθερος χρόνος μας είναι αξιοποιημένος ή απλά σπαταλημένος είναι η εξής: «τι πραγματικά μου προσφέρει;».

Το μυστικό λοιπόν είναι να μπορεί ο καθένας να αναγνωρίζει τι είναι αυτό το οποίο πραγματικά τον ενδιαφέρει για να ασχολείται στον ελεύθερο χρόνο του και που ταυτόχρονα βοηθά στην ολοκλήρωσή του ως προσωπικότητα. Και ολοκληρωμένη προσωπικότητα σημαίνει ελεύθερη προσωπικότητα, που ευλογεί και διατηρεί τις ιδιαιτερότητες και τις διαφορετικότητες της και όχι αυτή που θέλει να μαζικοποιηθεί για να μην νιώθει «εκτός».

Όμως η βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου επειδή δεν έχει οικονομικό συμφέρον να προσφέρει στον καθένα αυτό που πραγματικά θα ήθελε και αυτό που η ιδιαιτερότητά του θα απαιτούσε, δημιουργεί τεχνητά κοινά ενδιαφέροντα για όλους μας και μας κάνει εξαρτημένους από αυτά.

Με όπλα την διαφήμιση και το μάρκετινγκ μέσω της λειτουργίας της ψυχολογίας της μάζας δημιουργεί ομάδες που πλανώνται ότι μοιράζονται κάτι κοινό είτε αυτοί λέγονται fans, είτε οπαδοί, είτε followers. Στην πραγματικότητα αυτό που συμβαίνει είναι ότι είμαστε απλά καταναλωτές έτοιμων προϊόντων που κάποιοι επιτήδειοι μας σερβίρουν. Και σε έναν κόσμο που έχουν εμπορευματοποιήσει σχεδόν τα πάντα όπως τον πολιτισμό, την τέχνη, την πολιτική και την ιστορία σιγά μην άφηναν απέξω τον ελεύθερο χρόνο.

Εδώ και αν υπάρχει περιθώριο κέρδους. Και είναι πραγματικά τεράστιο κρίμα να μην αξιοποιούμε σωστά τον ελεύθερο μας χρόνο αν αναλογιστούμε ότι ιστορικά οι εργαζόμενοι έχουν δώσει αιματηρές μάχες για να τον αυξήσουν αξιολογώντας τον ως βασική προϋπόθεση της βελτίωσης του βιοτικού τους επιπέδου.

Μια σκέψη (πιθανόν σουρεαλιστική) περνάει από το νου μου: μήπως ιστορικά κάποια στιγμή οι κεφαλαιοκράτες αποφάσισαν να μας δώσουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο ώστε να μπορούμε να καταναλώνουμε όσα εκείνοι μας σερβίρουν και με αυτό τον τρόπο να τους επιστρέφουμε πίσω τις αμοιβές μας; Κάποτε το κεφάλαιο όριζε ως κέρδος το χρόνο εργασίας των εργαζομένων.

Μήπως σήμερα μαζί με τον χρόνο εργασίας θεωρεί ως κέρδος και τον ελεύθερο χρόνο των εργαζομένων; Μήπως τελικά ο ελεύθερος χρόνος μας δεν είναι τόσο ελεύθερος όσο θέλουμε να πιστεύουμε από τη στιγμή που το πώς τον περνάμε ελέγχεται από κάποιους άλλους;
Χρειάζεται από όλους μας μια επαναξιολόγηση του τι σημαίνει ελεύθερος χρόνος. Στην αρχή θα χρειαστεί να κλείσουμε τα αυτιά και τα μάτια μας, για λίγο. Να κλείσουμε τα αυτιά μας στις Σειρήνες της βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου. Μετά να κλείσουμε και τα μάτια μας για να κοιτάξουμε μέσα μας.