Του Νίκου Τσούλια

Η φυσιογνωμία των βιβλίων έχει πολλές διαστάσεις, αλληλοσυναρτώμενες μεταξύ τους αλλά και με σχετική αυτονομία η καθεμιά. Γιατί τα βιβλία είναι και φυσικά αντικείμενα και πνευματικά έργα και «σημειώματα» των συγγραφέων και κυρίως φαντασιώσεις και ψυχανεμίσματα των αναγνωστών. Δεν είναι τόπος μιας απλής συνάντησης των δημιουργών τους και των αποδεκτών τους – είναι κάτι πολύ περισσότερο: μια μυσταγωγία όπου ο άνθρωπος με πρόσχημα το διάβασμα επιχειρεί να κατανοήσει τον εαυτό του!

Είναι η φυσική διάσταση των βιβλίων ως φυσικών αντικειμένων με όλα τα χαρακτηριστικά τους στοιχεία να είναι επί σκηνής: το μέγεθος και οι σχετικές διαστάσεις των, ο όγκος των, η αισθητική και το εικαστικό των εξώφυλλών τους, η υφή του χαρτιού, η μορφολογία των εκδόσεών τους και συνολικά η όλη εικόνα όπως μεταφέρεται από τον κόσμο των φωτονίων και το δυναμικό των νευρικών ώσεων στο κέντρο του εγκεφάλου μας. Ακόμα και η θέση που θα πάρει το βιβλίο – σε ποια βιβλιοθήκη, σε χαμηλό ή σε υψηλό ράφι, στην πίσω ή στη μπροστινή σειρά, σε τόπο αποθήκευσης κλπ – μετασχηματίζει την εικόνα του. Αλλά δεν είναι μόνο η οπτική αισθητηριακή πρόσληψή του – υπάρχει και συμμετοχή της όσφρησης και, το πιο σημαντικό, η εικόνα έχει αμέσως μια ερμηνευτική προσέγγιση που γίνεται ασυναίσθητα μεν – γιατί τίποτα δεν μένει ανερμήνευτο – αλλά καταγράφεται πολύ ισχυρά στο συνειδησιακό πεδίο μας, και στην ουσία αυτή την ερμηνευτική εικόνα έχουμε στη σκέψη μας.

Είναι η πνευματική διάσταση των βιβλίων ως δημιουργημάτων της τέχνης και του πολιτισμού, της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Ο συγγραφέας κάνει μια απόπειρα στο «άγνωστο» χρησιμοποιώντας λέξεις και έννοιες, ιδέες και σχήματα γνωστά σ’ όλους. Κι όμως το έργο του είναι κάθε φορά απόλυτα μοναδικό και κανένας δεν ξέρει πώς ακριβώς γεννιέται, γιατί δεν είναι αποκλειστικό γέννημα του φυσικού δημιουργού του, αφού σ’ αυτόν ενυπάρχουν ξένες στρωματώσεις παιδείας και μόρφωσης και αλλότριες εμπειρίες με άλλους ανθρώπους ζυμωμένες. Θέλεις να συναντήσεις φαινομενικά το πνεύμα του συγγραφέα, αλλά κατ’ ουσία η πραγματική επιθυμία σου είναι άλλη: να δημιουργήσεις μια μικρή γωνιά ή μια νέα όψη του εαυτού σου – δεν έχει σημασία η έκταση της απόπειράς σου -, να γευθείς μια άγνωστη πτυχή της ζωής (σου).

Και εδώ πριν από την ανάγνωση του κειμένου έχει ήδη αρχίσει η φαντασίωση του αναγνώστη, η δική του πνευματική παράλληλη ή τεμνόμενη με εκείνη του συγγραφέα αναζήτηση. Είναι το απόλυτα προσωπικό διάβασμα του κάθε αναγνώστη που βάζει την ξεχωριστή πινελιά στον αναγνωσιακό πίνακα – αυτό το ξέρει ο αναγνώστης και αυτό επιθυμεί να συμβαίνει διαρκώς και διακαώς. Αν μάλιστα ήξερε ότι το διάβασμά του είχε και την πιο μικρή πιθανότητα να ταυτιστεί με το διάβασμα ενός άλλου αναγνώστη, δεν θα έκανε καμιά απόπειρα ούτε καν να κρατήσει στο χέρι του το όποιο βιβλίο. Αυτή η βεβαιότητά του ξέρει ότι προκύπτει από τη μοναδικότητα του δικού του πνευματικού κόσμου, των εμπειριών του και της παιδείας του, των ανησυχιών του και των ονειροπολήσεων. Τα δικά του φαντάσματα αναζητάει στο βιβλίο ο αναγνώστης…

Τα ψυχανεμίσματα του αναγνώστη επηρεάζουν τη φυσιογνωμία των βιβλίων με τρόπο ανεπαίσθητο αλλά πανίσχυρο – όχι οι δύο έννοιες δεν συνιστούν αντίφασης σχήμα, γιατί η πρώτη έννοια αφορά τη γέννηση της εικόνας και η δεύτερη την εδραίωσή της και την κατίσχυσή της ή όχι. Έτσι, αλλιώς πιάνεις στα χέρια σου «Τα Φυσικά» του Αριστοτέλη ή το «Έγκλημα και Τιμωρία» του Ντοστογιέφσκι και αλλιώς το «Ένα σπίτι στο λιβάδι» μιας λαϊκίστικης «λογοτεχνίας». Στη θέαση και μόνο ενός κλασικού βιβλίου νιώθεις δέος, αντιλαμβάνεσαι ότι θα αναμετρηθείς με ιερά τέρατα – αλλιώς δεν το αγγίζεις -, ότι θα τεντώσεις τα όρια του εαυτού σου σαν την χορδή του τόξου του Οδυσσέα στο θανατηφόρο πανηγύρι των μνηστήρων, ότι θα βγεις από μια σκληρή δοκιμασία όπου η ψυχική έκρηξη και το συναισθηματικό καταλάγιασμα θα συνυπάρχουν και κανένας δεν σου εγγυάται τίποτα για το τι θα αποφέρει αυτό το μίγμα…

Τελικά η φυσιογνωμία των βιβλίων είναι ένα πολυσύνθετο σύμπαν διαρκώς μεταβαλλόμενο, χωρίς να ξέρεις ποια από τα όσα επιμέρους στοιχεία αντιλαμβάνεσαι είναι δικές σου ερμηνείες ή φαντασιακές δημιουργίες σου ή ξένες παραστάσεις του βιβλίου ως πνευματικού έργου ενός (και προφανώς όχι ενός…) δημιουργού ή ξένες του βιβλίου ως φυσικού αντικειμένου με τις πολλαπλές και διαρκώς διαφορετικές προσλήψεις του στη θέασή του, στην ανάγνωσή του, ακόμα και στο άγγιγμά του.

Υπάρχουν βιβλία που σου σημαδεύουν την ψυχή, που είναι μόνιμοι συνοδοί ση ζωή σου, που γίνονται κομμάτι του εαυτού σου. Μπορεί να είναι βιβλία απόλυτης προσωπικής επιλογής αλλά και βιβλία που έχουν γίνει εμβλήματα για ολόκληρο λαό και πέραν τούτου. Υπάρχει, για παράδειγμα, πολίτης «μέτοχος της ελληνικής παιδείας» που δεν κουβαλάει μαζί του την Οδύσσεια, που δεν ψυχανεμίζεται στην περιπέτεια της ζωής του πλέκοντας τη δική του αφήγηση με εκείνη του θείου Όμηρου;